दर्शनशास्त्रको कुरा
डा. गोविन्दशरण उपाध्याय ।
दर्शनशास्त्रले परमसत्य (ब्रहम) आत्मा, कर्म, स्वर्ग-नर्क तथा मोक्षको पूर्वअवस्थिति मानेर ज्ञान, भक्ति तथा कर्ममार्गको अनुशरण गर्दै मोक्ष पथमा निरन्तर अगाडी बढ्छन् | गृहस्थ होस् अथवा सन्यासआश्रममा रहेर निवृत्ति धर्मको पालन गर्न मिल्छ |
वैदिक ऋषिहरूले गृहस्थधर्ममा रहेर निवृत्ति धर्मको पालना गरेका थिए भने सनात्कुमारआदि ऋषिहरूले सन्यासआश्रममा रहेर निवृत्ति धर्मको पालन गरेका थिए | वैदिक दर्शनको अन्तिम लक्ष मोक्ष अर्थात् त्याग नै भए तापनि प्रबृत्ति धर्मको पालनलाई महत्व दिइएको छ |
वेदमा प्रबृत्ति र निवृत्ति मूलक दुवै उपासनाको निर्णय छ | वेदान्तले पूर्णतया निवृत्ति धर्मको विवेचना गरेको छ भने सांख्य, योग, न्याय-वैषेशिक, मीमांसाले भने प्रवृत्ति धर्मको अवलम्बन निवृत्तिपूर्वक गरिनुपर्नेमा जोड दिन्छ |
सनातन वैदिक धर्म र दर्शनमा पार्थक्य स्थापित गर्न मिल्दैन | जसले पश्चिमा विधिको अनुकरण गर्दै हिन्दू वैदिक संस्कृतिमा धर्म र दर्शन बीच पार्थक्य खोज्ने प्रयत्न गर्नेले असफलता प्राप्त गर्ने निश्चित छ | पश्चिमा दार्शनिक पद्यतिले वैदिक दर्शनको भेउ पाउँन सकिन्न |
वैदिक सनातन धर्म र दर्शनको आत्मा बुझ्नलाई सधैं स्वअध्ययन गर्नुपर्छ | गुरूशिष्य परम्परालाई श्रद्धापूर्वक स्वीकार गर्दै साधनारत हुनुपर्छ | साधनाका विभिन्न आयामहरू नियमपूर्वक पालन नगरी वैदिक दर्शनको उत्स प्राप्त गर्न सकिन्न |
वैदिक धर्म र दर्शन अत्यन्त संस्कृत भएको हुनाले पश्चिमाहरू र पश्चिमा पद्धतिको (साधनारहित दार्शनिक पद्ध्यति)को अनुशरण गर्ने विद्वानहरूका लागि निकै कठीन र काल्पनिक लाग्छ | गुरूशिष्य परम्परा अन्तर्गत रहेर विनम्रतापूर्वक वैदिक धर्म-दर्शनको साधना गर्नेहरूले वैदिक दर्शनको अमृतको अनुभूति गर्छन् र त्यो गौरवमय अनुभूतिको ऐनामा विश्वलाई प्रतिविम्वित गर्छन् |
वैदिक दर्शनशास्त्रका कर्म, ज्ञान र भक्ति यी तीनबटा साधनापथ छन् भने हरेक व्यक्तिले आफ्नो मूलप्रबृत्ति अनुसार ज्ञानमार्ग, भक्तिमार्ग र कर्ममार्गका साधना अवलम्बन गरेर मोक्ष प्राप्त गर्न सक्छ | ज्ञानमार्गीले मोक्ष, कर्ममार्गीले यज्ञ र भक्तिमार्गीले ईश्वर-सानिध्यका रूपमा निवृत्तिमार्गको प्राप्ति गर्छन् | एकत्वमा अनेकत्व र अनेकत्वमा एकत्वको साक्षात्कार वैदिक दर्शनको सरल, सहज तर साधनाजन्य अभिप्राप्ति हुन् |
