यसरी मानसिक तनावलाई नियमन गरौँ

-डा. गोविन्दशरण उपाध्याय ।

मानसिक तनाव (Mental Stress) भनेको मानसिक र शारीरिक अवस्था हो जसमा व्यक्तिको मस्तिष्क वा चेतना कुनै बाह्य परिस्थिति वा चिन्ता र चिन्तनका कारण दबाबमा पर्छ । तनावको अवस्था तेस्रो पक्षद्वारा उत्पन्न हुन सक्छ वा व्यक्तिको आन्तरिक द्वन्द्वको कारणले पनि हुन सक्छ। जब व्यक्ति आफूलाई कुनै कठिन परिस्थिति वा चुनौतीमा फसिरहेको अनुभव गर्छ, र उसले त्यससँग जुझ्नको लागि उचित उपाय पाउँदैन, तब मानसिक तनाव (पीर) उत्पन्न हुन्छ। मानसिक पीरले व्यक्तिको भावनात्मक र मानसिक अवस्था मन्द बनाउँछ र व्यक्तिको मानसिक शान्ति गुमाउँछ।

कस्तो अवस्थामा तनाव (मानसिक–पीर) हुन्छ ?

तनाव विभिन्न कारणले उत्पन्न हुन सक्छ, र यी कारणहरू प्रायः बाह्य र आन्तरिक दुबै हुन्छन् । यहाँ तनाव उत्पन्न हुने केही सामान्य अवस्थाहरू उल्लेख गरिन्छः

(१) पारिवारिक समस्याः परिवारमा कुनै सदस्यसँगको विवाद, पारिवारिक सम्बन्धमा असहमतिहरू, वा सम्बन्धको अव्यवस्था तनाव उत्पन्न गर्न सक्छ। पेशागत चुनौतीहरूः कार्यस्थलमा अत्यधिक कार्यभार, कामको दबाब, वा व्यवस्थापनसँगको विवादले पनि मानसिक तनाव निम्त्याउन सक्छ।

(२)आर्थिक समस्याहरूः वित्तीय संकट, ऋणको बोझ, बेरोजगारी वा आम्दानीको कमी पनि तनावको प्रमुख कारण हो। युवापुस्ता र कामकाजी पुस्तामा आर्थिक कारणले उत्पन्न हुने मानसिक समस्या भयानकरूपमा बढ्दो छ ।

(३) स्वास्थ्य समस्याहरूः शारीरिक वा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू, दीर्घकालीन रोगहरू, वा स्वास्थ्यको अवस्था बिग्रिनुले पनि मानसिक दबाब उत्पन्न गर्छ। नेपालजस्तो निर्धन देशका नागरिकहरूका लागि स्वास्थ्य समस्या पर्नु भनेको भएभरको सम्पत्ति सक्नु हो । त्यसैले धेरै नेपालीहरू स्वास्थ्य उपचार गर्नबाट नै डराउने गर्छन् ।

(४) समाजिक दबाबः सामाजिक मान्यता, अपेक्षाहरू, र सामाजिक जिम्मेवारीहरूले व्यक्तिमा तनाव उत्पन्न गर्न सक्छ । धार्मिक, सांस्कृतिक तथा पारिवारिक मान्यताहरू सबैको लागि अनिवार्यझैं मानिन्छन् । उदाहरणका लागि एउटा जातीय समुदायको केटाले अर्को जातीय समुदायकी केटीसंग प्रेम गर्छन् भनेः समाज र परिवारले प्रेमलाई अस्वीकार गरेमा अनेकौं मानसिक समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छन्

(५) जीवनमा परिवर्तनः विवाह, परिवारमा नयाँ सदस्यको आगमन, कामको स्थान परिवर्तन, र अवकाश लिने जस्ता जीवनका प्रमुख परिवर्तनहरूले पनि मानसिक तनाव निम्त्याउन सक्छ।

तनाव कति प्रकारको हुन्छ ?

मानसिक तनावलाई सामान्यतया दुई प्रमुख प्रकारमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छः
(१) सकारात्मक तनाव (Eustress) :सकारात्मक तनाव भनेको यस्तो तनाव हो जसले मानिसलाई ऊर्जा र उत्तेजना दिन्छ र कुनै कार्य पुरा गर्नका लागि प्रेरित गर्छ। यो तनाव चुनौतीपूर्ण परिस्थितिमा सुधार ल्याउनको लागि उत्पन्न हुन्छ। उदाहरणका रूपमा, नयाँ काममा शुरुवात गर्नु, कुनै खेलमा प्रतिस्पर्धा गर्नु, वा महत्वपूर्ण जिम्मेवारी निभाउनु।

(२) नकारात्मक तनाव (Distress) :  नकरात्मक तनाव भनेको यस्तो तनाव हो जसले मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ। यो तनाव अत्यधिक हुने, दीर्घकालीन र निरन्तर रहेको खण्डमा मानसिक विकार, शारीरिक स्वास्थ्यमा समस्या, जस्तै उच्च रक्तचाप, डिप्रेशन, र चिन्ता उत्पन्न गर्न सक्छ। नकारात्मक तनावले व्यक्तिको कार्यक्षमता घटाउँछ र सामान्यतया जीवनको गुणस्तरलाई प्रभावित पार्छ।

तनाव र दवावमा के फरक छ ?

धेरैजसो व्यक्तिहरू तनाव र दवावलाई समान अर्थमा प्रयोग गर्छन्, तर यी बीच केही महत्त्वपूर्ण भिन्नताहरू पनि छन् । तनाव (Stress) :  मानसिक पीर एक भावनात्मक वा मानसिक प्रतिक्रिया हो जसले व्यक्तिको आन्तरिक स्थिति र बाह्य चुनौतीहरूको बीचको अन्तरसम्बन्धलाई संकेत गर्दछ। तनाव सामान्यतया मानिसको मनोवैज्ञानिक र शारीरिक अवस्थालाई प्रभावित गर्दछ, जसको परिणामस्वरूप मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छ।
तनाव दीर्घकालीन वा अत्यधिक हुँदा नकरात्मक परिणाम ल्याउँछ।

दवाव (Pressure):  दवाव भनेको कुनै कार्य पूरा गर्नको लागि बाह्य स्रोतबाट उत्पन्न भएको प्रेरणा वा अनिवार्यता हो। यो एक अवसरको रूपमा कार्य गर्न वा कुनै चुनौती सामना गर्नको लागि उत्पन्न हुन्छ। यो सकारात्मक वा नकारात्मक दुवै प्रकारको हुन सक्छ । सामान्यतयाः कार्य गर्नु वा लक्ष्य पूरा गर्नका लागि उत्पन्न हुने दबाब हो, जुन सँगै रहेको उद्देश्यप्रति प्रेरणा दिन्छ।

तनाव (मानसिक पीर) व्यवस्थापनका लागि के गर्नुपर्छ ?

तनावलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्नका लागि विभिन्न उपायहरू छन् जसले मानसिक, शारीरिक र बौद्धिक स्वास्थ्यलाई सन्तुलित राख्नमा मद्दत पुर्याउँछन्। यहाँ केही महत्वपूर्ण उपायहरू छन्ः

(१) ध्यान र प्राणायामः ध्यान र प्राणायामका अभ्यासहरूले मानसिक शान्ति र सन्तुलन ल्याउँछन्। गहिरो श्वासप्रश्वासका अभ्यासहरूले मस्तिष्कलाई शान्त पार्दछ र तनावको स्तर घटाउँछ।

(२) निरन्तर शारीरिक व्यायामः शारीरिक गतिविधिहरू जस्तै दौड, योग, र हिँडाइले शरीरमा ऊर्जा प्रवाह बढाउँछ र मानसिक स्पष्टता ल्याउँछ। यसले शरीरको तनावलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ।

(३) सकारात्मक सोच र दृष्टिकोणः सकारात्मक सोच र दृष्टिकोण अपनाउँदा तनावको स्तर कम हुन्छ। समस्यामा भन्दा समाधानको बाटोको बारेमा सोच्नु र जीवनमा भएका राम्रो कुराहरूको सराहना गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

(४) समय व्यवस्थापनः राम्रो समय व्यवस्थापनका साथ कार्यहरूलाई प्राथमिकतामा राख्न र बढी दबाब उत्पन्न नहुने गरी कार्यहरूलाई विभाजित गर्न सक्छौं। यसले मानसिक शान्ति ल्याउँछ।

(५) सहयोगी धागोः परिवार, मित्र र सहकर्मीहरूको साथमा समय बिताउनु र आफूलाई तनावको बारेमा व्यक्त गर्नु पनि महत्त्वपूर्ण छ। यसले भावनात्मक समर्थन प्राप्त गर्न मद्दत पुर्याउँछ।

(६) विश्राम र विश्रामका समयहरूः कामको बीचमा विश्रामका लागि समय निकाल्नु, विश्राम गर्ने कार्यक्रमहरू राख्नु, र पर्याप्त निद्रा लिनु आवश्यक छ। यसले तनावलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ।

(७) व्यक्तिगत र सामाजिक सन्तुलनः व्यक्तिगत र कार्य जीवन बीचमा सन्तुलन राख्नु र बढी दबाब लिने अवस्था नआउने सुनिश्चित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

अन्त्यमा, तनाव (,मानसिक पीर) एक सामान्य मानवीय अनुभव हो, जुन सबैमा हुन्छ । कुनै कारणके पीर नकारात्मक अवस्थामा विकसित भयो भने यसको उचित व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । मानसिक, शारीरिक तथा बौद्धिक स्वास्थ्यमा ध्यान दिएर र नियमनका सही उपायहरूको अपनाएर हामीले तनावको नकारात्मक प्रभावलाई कम गर्न सक्छौं। सकारात्मक सोच, शारीरिक अभ्यास, र राम्रो समय व्यवस्थापन जस्ता उपायहरूले तनावको स्तर घटाउन र जीवनलाई सन्तुलित राख्न सहयोग पुर्याउँछन्।

स्वस्त्यस्तु