हाम्रो भूगोललाई आफ्नो रणनीतिक उद्देश्यका लागी प्रयोग गर्ने विदेशी शक्तिको गलत नियत हाम्रो समस्या हो

डा. युवराज संग्रौला ।
अन्तर्रास्ट्रिय परिस्थितिमा परिवर्तनका छाँटकाँट देखिन थालेका छन् । किताब नपढी, दुनियाँले भोगिरहेका तथ्य र तथ्यांकको विश्लेषण नगरी, आफ्नो र अरुका परिस्थितिको तुलना नगरी, तथा क्षेत्रीय तथा अन्तरास्ट्रिय आवश्यकताको बारेमा राम्रो विश्लेषण नगरि, विश्वको राजनीति कता जाला र त्यसले नेपालको भूरणनीतिक अवस्थामा कस्तो असर पार्ला भन्ने कुरा यकिन गर्न सकिन्न । केही यथार्थता अहिले प्रकट भएका छन् जस्तैः

१. भारतीय राजनीति र कुटनैतिक सम्बन्धका क्षेत्रमा दुईटा धारहरु प्रष्ट भैसकेका छन् । जयशंकरको पश्चिम भक्तिमा आधारित रणनीति र मोदीलगायतका कतिपय मानिसको राष्ट्रियता र एसिया नजिकको नीतिका बीचमा टक्करको अवस्था देखिएको छ । भारत फेरि एउटा गल्तीको फड्को मार्दैछ । अब बेलायतबाट अमेरिकी उपनिवेशको यात्रा हो ।

२. नेपालमा अहिले अमेरिका र चीनको सम्बन्धको बाक्लो प्रभाव निर्माण भएको छ । नेपालमा चीनको कुटनैतिक, ब्यापारीक र अन्य कुनै सम्बन्धको अवस्था उन्मूलन हुनुपर्छ भन्ने अमेरिकी रणनीति हो । त्यसैले जुन १, २०१९ को इन्डोप्यासिफिक प्रतिवेदनमा नेपालका परराष्ट्र मन्त्रीको ठूलो फोटोसहित अमेरिकी इन्डोप्यासिफिक कमान्डका कमान्डरको नेतृत्वमा नेपालसँग स्थल सेना (लेन्ड आर्मी) निर्माण गर्ने २ चरणको छलफल भएको कुरा उल्लेख छ । यति छलफल हुनु नै (यदि भएको हो भने) नेपालले असंलग्नताको सिद्धान्त वा नीति छोडेको मान्यता निर्माण गरेको ब्याख्या हुन सक्तछ।

३. एमसीसीको सम्झौतामा भारतलाई एकलौटी विद्युत बिक्री गर्ने प्रावधान र भारतको पश्चिम सँगको गठबन्धन निर्माण हुने सम्भावनाले देश अब अमेरिकी प्रबाहमा बग्ने हो भन्ने शंका उत्पन्न हुनु स्वाभाविक हो । हामीले भारत र चीनका बीचमा सन्तुलन गर्न सिकिसकेका छौं तर चीन र अमेरिका बीचमा सन्तुलन गर्ने हाम्रो अनुभव छैन र क्षमता पनि छैन । कतै यस्तो नहोस्, यस सन्तुलनमा नेपाल नेपाल चीनको दृस्टिकोणमा परम्रागत छिमेकी स्थानबाट हटेर चीनेले मोनिटरिङ्ग गर्ने देशको हैसियतमा पुगोस् ।

४. अन्तर्रास्ट्रिय सम्बन्धका मान्यताहरु बदलिएका छन् । मैले मेरो पुस्तक जिओइकोनोमिक्समा पश्चिम केन्द्रित मान्यताको खण्डन गरेको छु । पावरका आधारमा कुटनैतिक सम्बन्धको व्याख्या गर्ने युरो(अमेरिकी प्रणाली उपनिवेशी र प्रभुत्वबादी प्रणाली नै हो। यसले विश्वलाई सधैं बिभाजन गर्दै आएको छ।

५. मैले भनेको छु, हाम्रो जमिन वा भूगोल हाम्रो समस्या होइन । हाम्रो जमीन वा हाम्रो भूगोललाई आफ्नो रणनीतिक उद्देश्यका लागी प्रयोग गर्ने विदेशी शक्तिको गलत नियत हाम्रो समस्या हो । हामीले अहिलेसम्म नबुझेको कुरा यही हो । हामीसँग सिमाना जोडिएका छिमेकीसँगको सम्बन्ध ब्यबस्थापन गर्न हामीले जानेका छौँ । भारत र चीनको प्रतिस्पर्धामा हामी जोगिन सक्छौं । तर एउटा हामीसँग सिमाना जोडिएको र अर्को हामीसँग सिमाना नजोडिएको देशसँगको प्रतिस्पर्धाको ब्यबस्थापन कसरी गर्छौं ?

६. यदि भारत र अमेरिकाको गठबन्धन बन्ने हो भने भारत र अमेरिका एकातिर र चीन एकातिर हुँदा हाम्रो एक चीन नीति र तिब्बत चीनको अभिन्न अङ्ग हो भन्ने मान्यतालाइ कसरी कायम राख्छौं ? अमेरिकी तिब्बत कानुनलाई कसरी ब्यबस्थापन गर्छाैं ? भारतको दबाबको पक्षमा अमेरिका इन्डोप्यासिफिक रणनीति सहित उभिँदा हाम्रो सन्तुलनको नीति के हुन्छ ?

हाम्रा सामुन्ने चुनौती थुप्रै छन् । इतिहासको अध्ययनबाट पश्चिमले साम्राज्यवादी नीति बदेलेको देखिदैन । भारतले सधैं नेपालको स्वतन्त्रता उसको “निर्देशन“ मा चल्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्दै आएको छ । हामी यस मान्यतालाई स्वीकार गर्न सक्दैनौ। भारतको वैदेशिक सम्बन्ध बेलायती उपनिवेशले ग्रहण गरेका सिद्धान्त भन्दा फरक छैन । नेपालको इतिहास दुई सय बर्षदेखि निरन्तर अपमानित छ ।

नेपालको आन्तरिक राजनीति भारत र पश्चिमी देशले बिभाजित गरेको जातिय बिभाजनद्वारा प्रभावित छ । नेपालको संविधान बन्दा भारतले आफ्नो भूमिका खोज्ने प्रयास नेपालको स्वतन्त्रता उसले निर्देश गरे अनुसार चल्नुपर्छ भन्ने मान्यताबाटै निर्देशित थियो र पश्चिमी मान्यता चीनको उदयलाई रोक्न नेपाललाई ककपिट बनाउने परिपञ्चबाट निर्देशित थियो । तर नेपालका राजनीतिक दलले यस यथार्थता बुझ्नु आवश्यक देखेनन् । हामीले हाम्रो अवस्थाको पुनरावलोकन गर्नु आवश्यक छ ।