हात मिलाउने दिन फेरि कहिल्यै आउला ?

विश्वभरीका मानिसहरू एक अर्कालाई नछुन र हजारौँ वर्षदेखि चल्दै आएको जैविक र सामाजिक चलनबाट टाढा रहन सङ्घर्षरत छन् । एउटा निकै प्रचलित हात मिलाउने चलन महामारीपछि हराउन सक्छ तर विकल्पहरू पनि छन् ।

जेम्स जेफ्री लेख्छन्ः

सामान्यदेखि ठूलाबडाहरूले विनम्रतापूर्ण रूपले हात मिलाउँछन् । भविष्यमा कहिल्यै भेट नहुने मानिससँग देखि अर्वौँ डलरको व्यापार सम्झौताका क्रममा पनि हात मिलाइन्छ । हात मिलाउने चलनको आरम्भ कहाँबाट भयो भन्नेमा अनेकखालका धारणा पाइन्छन् । यो दुईजना व्यक्तिबीच शान्तिको प्रतीकको रूपमा ग्रीसबाट सुरु भएको हुनसक्छ। जसले कसैको हातमा पनि हतियार छैन भन्ने देखाउँछ । अथवा मध्यकालीन युरोपबाट पनि सुरु भएको हुनसक्छ । लडाकुहरूले हात मिलाउँदै अरूले लुकाएका कुनै हतियार झारिदिनका निम्ति त्यसो गरेका हुनसक्छन् । यसको श्रेय क्वेकरहरू भनिने इसाई धर्मावलम्बीहरूसँग सम्बन्धित सदस्यहरूलाई पनि दिइन्छ जसले झुकेर गरिने अभिवादनभन्दा हात मिलाउनुलाई समानता झल्काउने ठान्थे । युनिभर्सिटी अफ टेक्सस एट अस्टिनकी मनोविज्ञान प्राध्यापक क्रिस्टीन लेगार भन्छिन्, “हजारौँ वर्ष पुरानो चलनमा रोक लगाउनु सजिलो छैन ।“ सन् १९६० मा अमेरिकी मनोविद ह्यारी हर्लोले यौवनावस्थामा रहेका रिसस बाँदरको विकासमा स्पर्श र प्रेम कति महत्त्वपूर्ण हुन्छ भन्ने कुरा प्रदर्शन गरेका थिए। विश्वमा मानिसहरूबीच अभिवादन साटासाट गर्ने कैयौँ तरिका छन् ।

हिन्दू संस्कारमा नमस्ते

त्यस्ता तरिकाबाट सङ्क्रमणको खतरा ठानिने शारीरिक स्पर्शबाट जोगिन सकिन्छ। हिन्दू संस्कारमा गरिने नमस्ते पनि निकै प्रचलनमा छ । समाओमा आँखी भौँ उठाएर मुस्कानका साथ अभिवादन साटासाट गरिन्छ । मुस्लिम देशमा छुन नमिल्ने मानिसलाई छातीमा हात राखेर अभिवादन गरिन्छ । शारीरिक रूपमा स्पर्श गरेरै अभिवादन गर्ने कुरा सदैव त्यति महत्वपूर्ण होइन । २० औं शताब्दीको पहिलो आधा खण्डमा कैयौँ मनोवैज्ञानिकहरूले बालबालिकाप्रति प्रेम देखाउनु सामान्यतया भावनात्मक प्रदर्शन मात्र रहेको विश्वास गर्थे। त्यसबाट रोग फैलिने जोखिम रहेको उनीहरू ठान्थे । लण्डन स्कूल अफ हाइजिन एन्ड ट्रपिलक मेडिसिनका आनीबानी सम्बन्धी वैज्ञानिक वल कर्टिसले आफ्नो किताब डन्ट लुक, डन्ट टच नामको पुस्तकमा लेखे अनुसार हात मिलाउने र चुम्बन गर्ने काम लामो समयसम्म कायम छ किनकि त्यस्तो गर्ने मानिस यति विश्वसनीय छन् कि रोगको जोखिम पनि उठाउन सक्छन् भन्ने सङ्केत गर्छ । सन् १९२० मा अमेरिकी जर्नल अफ नर्सिङमा प्रकाशित लेखमा हात ब्याक्टेरिया सार्ने माध्यम हुनसक्ने चेतावनी दिइएको थियो ।

मानिसहरूबीच विभाजन

डेल मेडिकलमा क्लिनिकल इन्टिग्रेसन एण्ड अपरेशन्सका सहअध्यक्ष स्टुअर्ट वुल्फ ’साइन्स फिक्सन डिस्टोपिया’को अवस्था दर्शाउँछन् । त्यो त्यस्तो अवस्था हो जहाँ स्पर्श गर्न सक्ने र त्यो स्वीकार गर्ने एकथरी र आइसोलेशनमा रहनु पर्ने अर्काथरी मानिसहरू रहने हुन्छ । जसले गर्दा गम्भीर मनोवैज्ञानिक समस्या आउन सक्ने उनको भनाइ छ । उनी भन्छन्, “हामीले जवानी र शक्तिलाई यति महत्त्व दिएका छौँ कि त्यसले युवा र स्वस्थ मानिस अनि वृद्ध तथा अशक्तकाबीच कृत्रिम खाडल बनाएको छ।“ भौतिक रूपमा पहुँचमा रहनुलाई हामीहरूबीच निकै गहिरो महत्त्वका साथ लिइन्छ। त्यो एउटा कारण हुनसक्छ, अमेरिकी राष्ट्रपतिले हरेक वर्ष ६५ हजार मानिससँग हात मिलाउने अनुमान गरिन्छ ।

विकल्प के?

संसारमा अभिवादनको विकल्प थुप्रै छन् । जसमा शारीरिक स्पर्शको आवश्यकता हुँदैन। विश्वको ठूलो समुदायले शिर निहुराएर अभिवादन गर्छ। थाइल्यान्डमा कोरोना भाइरसबाट कम मानिसको मृत्यु हुनुको श्रेय त्यही खालको अभिवादनलाई पनि दिइन्छ । त्यस्तै हात हल्लाउने, टाउको हल्लाउने, मुस्काउने जस्ता अनेक अभिवादन छन्। जसमा शारीरिक स्पर्शको आवश्यकता हुँदैन । तर प्रिन्सटन विश्वविद्यालयसम्बद्ध मनोविज्ञान तथा सार्वजनिक मामिलासम्बन्धी प्राध्यापक इल्क वेबरको भनाइ छ, “बानीको अन्त्य कठिन छ। बाँच्नु र त्यसको निम्ति प्रयास गर्नु मानिसको निम्ति एउटा मुख्य उद्देश्य हो। त्यसको निम्ति जिन्दगीको निम्ति अनुकूलतातर्फ फर्किनु एउटा विकल्प हो।“ तर आत्मियतापूर्ण हात मिलाउने चलन अहिल्यै नत्याग्न एक प्राध्यापक सुझाव दिन्छन् । युनिभर्सिटी अफ टेक्सस एट अस्टिनका मनोविज्ञान विषयका प्राध्यापक आर्थर मार्कम्यान भन्छन्, “मानिस बाँच्नका निम्ति रोगबाट टाढा रहनुपर्छ। तर अहिल्यै हात मिलाउने चलन नछाड्नुस्।“ उनको भनाइ छ, “त्यसको साटो बढीभन्दा बढी हात धुने र सफा राख्ने अनि हातलाई मुखमा लग्ने बानी त्याग्ने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ।“

जेम्स जेफरी टेक्ससस्थित स्वतन्त्र लेखक हुन् जसले बीबीसीका निम्ति नियमित रूपमा लेख्ने गर्छन् ।