मेलामाइन – भ्रम तथा यथार्थ

सुरक्षित खाद्यान्न उपभोग गर्न पाउनु हरेक नागरीकको नैर्सगिक अधिकार हो । खाद्यान्नमा मिसावट गर्नु, न्यूनस्तर र कमसल किसिमको खाद्यान्न उत्पादन र बिक्रि बितरण कानूनी रुपमा दण्डनिय अपराध हो । अतः नेपालको कानूनले खाद्य पदार्थमा मिसावट पूर्ण रुपमा निषेध गरेको छ । यसै सन्दर्भमा बाल बालिकाले उपभोग गर्ने शिशु आहार लगायत खाद्य पदार्थमा मेलामाईनको मिसावटलाई लिएर थुप्रै बहस हुने गरेको छ । अझै राष्ट्रको भविष्यको रुपमा रहेका बालबालिका र तिनको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पार्ने काम कानूनी रुपमा झनै दण्डनिय अपराध मानिन्छ । कुनैपनि बिषयमा बहस गरिरहँदा यससँग सम्बन्धित तथ्यमा छलफल हुनु आवश्यक देखिन्छ ।

मेलामाइन र यसको प्रयोग

मेलामाइन एक रासायनिक पदार्थ हो । यसको प्रयोग औद्याेगिक रुपमा विभिन्न उद्याेगमा हुने गर्दछ । मेलामाइनको प्रयोग बिशेष गरी विभिन्न औद्याेगिक उत्पादनहरु जस्तै प्लास्टिक, प्लास्टिकका सामान, रासायनिक मल, एडहेसिभ, भान्सामा प्रयोग हुने चम्चा, प्लेट लगायत सामाग्रीमा हुने गर्दछ । यस बाहेक मेलामाइनको प्रयोग हाम्रो दैनिकी सँग जोडिएमा अन्य थुप्रै उत्पादनमा पनि हुने गर्दछ ।

खाद्य पदार्थमा मेलामाइन

हाम्रो दैनिकीसँग जोडिएका थुप्रै चिजमा यसको प्रयोग हुने गरेता पनि खाद्य पदार्थमा यसको प्रयोगले मान्यता पाएको छैन । मेलामाइन आफैमा नाइट्रोजनको उच्च श्रोत रहेको कारणले गर्दा खाद्य पदार्थमा प्रोटिनको मात्रा भ्रमपूर्ण तरिकाले बढाउनको लागी यसको प्रयोग हुने गरेको पाइन्छ । दुधमा प्रोटिनको मात्रा हिसाब गर्दा त्यसमा रहेको नाइट्रोजनलाई आधार मानेर निकालिने हूँदा मेलामाइनको प्रयोगले दुधमा नाइट्रोजनको मात्रा बढाउने र त्यसले गर्दा दुधमा प्रोटिनको मात्रा बढेको भ्रम पर्न जान्छ । त्यसैले यसको प्रयोग खासगरी जहाँ दुधको मूल्य प्रोटिनलाई आधार मानेर गरिन्छ त्यहाँ दुधमा प्रोटिनको मात्रा भ्रमपूर्ण तरिकाले बढाई धेरै पैसा लिनको लागी यसको प्रयोग हुने गरेको देखिन्छ । तर खाद्य पदार्थमा मेलामाइनको प्रयोगमा राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय स्तरमै रोक लगाईएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन, एफ. ए. ओ, कोडेक्स लगायत संस्थाले पनि तोकेको सिमा भन्दा बढी मात्रामा खाध्य पदार्थमा मेलामाईन भेटिनुलाई जोखिमपूर्ण मानेको छ र तोकेको मात्रा भन्दा बढी मेलामाइनले स्वास्थ्यमा हानी पुर्याउने उल्लेख गरेको छ ।

चिनियाँ मेलामाइन प्रकरण २००८ र यसको अन्तराष्ट्रिय मापदण्ड

सन् २००८ मा चीनमा २२ वटा चाइनिज डेरी कम्पनीको उत्पादनमा तोकिएको सिमा भन्दा ५०० प्रतिशत भन्दा बढि मेलामाइनको मात्रा पाइयो । जसले गर्दा चाइनामा सो समयमा मेलामाइन मिसावट भएको दुधको प्रयोग गरी बनाइएको शिशु आहारको प्रयोगले हजारौ शिशुहरु बिरामी भएको समाचार बाहिरिए पछी सम्पूर्ण विश्वको ध्यान त्यस घटनातर्फ तानिएको थियो । सो समयमा ती उत्पादनहरुमा तोकिएको सिमा भन्दा अत्याधिक मात्रामा (२५६० मिलिग्राम प्रति के.जी सम्म) मेलामाइन पाईएको थियो । सो प्रकरणपछि विश्व स्वास्थ्य संगठन र एफ. ए. ओ को संयुक्त पहलमा कोडेक्स कमिटिले खाद्य पदार्थमा मेलामाइनको अधिकतम सिमा तोक्ने काम गर्याे । जसमा शिशु आहारमा मेलामाइनको अधिकतम मात्रा १ मिलिग्राम प्रति के.जी र शिशुआहार बाहेकका अन्य खाद्य तथा पशुआहारमा अधिकतम मात्रा २.५ मिलिग्राम प्रति के.जी सिमा निर्धारण गर्यो । सोहि आधारमा नेपाल लगायत थुप्रै मूलुकले कोडेक्सले तय गरेको मापदण्ड लाई आधार मानेर आ–आफ्नो देशमा मेलामाइनको अधिकतम सिमा तोक्ने र सोही मापदण्ड लागु गरेको पाइन्छ ।
अन्त्यमा,
मेलामाइन सिधै कुनै पनि प्रकारको खाध्य पदार्थमा मिसाउन हुँदैन र पाइँदैन । तथापी अन्य विभिन्न स्रोत, पशुआहार हुँदै दुग्ध पदार्थमा यसको अवशेष आउने हुँदा यस्ता अवशेषको रुपमा आउने कुरालाई समेत सिमा निर्धारण गरि नियन्त्रण र नियमन गर्नको लागी नेपाल सरकारले निर्माण गरेको अन्तराष्ट्रिय मापदण्ड अनुरुपको मापदण्डलाई हचुवाको भरमा मानव स्वास्थ्यमा असर गर्ने गरी खाद्य पदार्थमा बिष (मेलामाइन) मिसाउन दिएको भन्ने हल्ला निराधार छ । सरकारले यस्ता मापदण्ड बनाउने कुरा एक नियमित प्रक्रिया हो र मानव स्वास्थ्य अनुकूल अधिकतम सहनसीमा कै आधारमा मापदण्ड निर्धारण गरिएको हुन्छ जसको सहायताले सरकारले खाद्य पदार्थको उत्पादन र आयातमा यस्ता बस्तुको नियन्त्रण र नियमन गर्ने गर्दछ । तोकिएको सिमाभन्दा कम मात्रामा यस्ता पदार्थ अवशेषको रुपमा खाद्य पदार्थमा उपस्थित भएको खण्डमा पनि यस्ता पदार्थले मानव स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर नपर्ने कुरा अनुसन्धानहरुले देखाउँछ । अतः कागले कान लग्यो भन्दैमा पहिले कान नछामी कागको पछाडी नकुदौ ।
निरन्जन तिमिल्सेना (डेरी टेक्नोलोजिस्ट), कोषाध्यक्ष – नेपाल डेरी साइन्स एशोसियशन