पाँच हजार वर्ष पहिलाकाे शिक्षा पद्दति र ज्ञान

हातमा खबर
प्रकाशित मिति : २०७६, १८ पुष शुक्रबार ०७:५५

डा.गोविन्द उपाध्याय

आज भन्दा पाँच हजारवर्ष पहिले विश्वको जनसंख्या करिव ६ करोड रहेको अनुमान गरिन्छ | त्यस बखतको विश्वमा कति मान्छेहरू शिक्षित थिए होलान् ? अनुमान गर्न पनि गाह्राे छ |

भनिन्छ, भारतवर्षमा वेदको रचना हुँदा केवल १. ५ करोड जनसंख्या थियो | वेदहरूको रचनात्मक पक्ष बुझ्दा निरक्षर व्यक्तिले वेदको रचना गर्नै सक्दैन | नासदीय शुक्तजस्ता गहनतम चिन्तनको रचना निरक्षरले गरेका हुन् भन्ने पश्चिमाहरूको बुझाई गलत छ |

आजभोली शिक्षा भन्दा साथ विद्यालय भवन, शिक्षक-शिक्षिका, पाठ्यपुस्तक, पाठ्यसामग्री, बालबालिका, युवक-युवति र शैक्षिकसत्र तथा प्रमाणपत्र सम्झिनुपर्छ |

ज्ञानको ठेक्का विद्यालयले लिएका छन् | मान्छेको शीप र उसको ज्ञानको प्रमाण एकता कागजको खोस्टोले दिन्छ | मान्छेको ज्ञानको भन्दा उसले प्राप्त गरेका कागजको मूल्य बढी हुन्छ |

तर वेद, उपनिषद्, पुराणआदि लेख्ने व्यक्तिहरूसँग कुनै पनि प्रकारको सर्टिफिकेट थिएन | तर उनीहरू अशिक्षित थिएनन् | अज्ञानी थिएनन् | सीपरहित थिएनन् |

ज्ञानको ठेक्का विद्यालयले लिएका छन् | मान्छेको शीप र उसको ज्ञानको प्रमाण एकता कागजको खोस्टोले दिन्छ | मान्छेको ज्ञानको भन्दा उसले प्राप्त गरेका कागजको मूल्य बढी हुन्छ |

निश्चय नै, आजभन्दा ३ हजार वर्ष पूर्वको समाज अशिक्षित थिएन | अपठित थिएन | अज्ञानी थिएन | समय फरक थियो | पठनपठन र सिकाई-बुझाईको पद्यति फरक थियो | घोकेर, घोकाएर, मुखाग्र गरेर पढ्ने, बुझाउने तथा पुस्तान्तरण गर्ने “विधि” पनि शिक्षा विधि नै हो | कृषि गर्नेले कृषिमय जीवन विताएझैँ पढ्नेले पठनमय जीवन व्यतीत गर्नुपर्थ्यो |

वेदी, द्वीवेदी, त्रिवेदी र चतुर्वेदीहरूले कृषि गर्न असम्भव नै थियो | एउटा व्यक्तिले स्वयंलाई जीवित पुस्तकालयमा रुपान्तरित गर्नुपर्थ्यो | पढ्ने/लेख्ने व्यक्ति मोबाइल लाइब्रेरी हुन्थ्यो |

एउटा व्यक्तिले आफुलाई शिक्षाका लागि समर्पण नगरेसम्म “जीवित पुस्तकालय” बन्ने सक्ने अवस्था नै थिएन | श्रुति र स्मृति परम्परा भनेको यही हो |

एउटा व्यक्तिले स्वयंलाई जीवित पुस्तकालयमा रुपान्तरित गर्नुपर्थ्यो | आफुलाई शिक्षाका लागि समर्पण नगरेसम्म “जीवित पुस्तकालय” बन्ने सक्ने अवस्था नै थिएन |

वेदी, द्वीवेदी, त्रिवेदी र चतुर्वेदीहरूले मस्तिष्कमा वेदहरू बोकेर हिड्थे | समाजले यिनीहरूको सुरक्षा गर्नुपर्थ्यो | मान्छेलाई नै “मोबाइल-पुस्तकालय”का रूपमा विकसित गर्न ती बाट पुन: अर्को पुस्ता तयार गर्न सजिलो थिएन | निश्चय नै, त्यस बखत पनि शिक्षा ग्रहण गर्नुभन्दा कृषि र खेतीपाती नै सजिलो रह्यो होला |

आचार्य, गुरू र उपाध्यायहरू “जीवित-पुस्तकालय”को जीवन यापन गर्थे | आचार्यहरूले पाठशालाहरू संचालन गर्थे जहाँ गुरू तथा उपाध्यायहरूले आफ्नो स्मरणमा रहेको ज्ञान पुस्तान्तरण गर्थे |

आजभन्दा फरक यतिमात्र थियो कि जुन बालबालिकाको स्मरण शक्ति तीब्र र प्रखर हुन्थ्यो, उनीहरू आचार्य, गुरू, उपाध्याय, योद्धा, संगीतज्ञ, बैद्य आदि बन्थे | अन्य, आफ्नो पारिवारिक पेशाजीवी हुन्थे |