मुखले भन्ने स्थानीय, खाँदा पत्रु खाना खाने ?
डा. अरुणा उप्रेती ।
आज खाद्य दिवस अनेक थरिका छलफल भएरहेका छन् । स्थानीय खानालाई बढावा दिने भनेर आज स्थानीय हेपिएका खानाको बारेमा केही लेख्ने जमर्को गरें । ‘जात फाल्नु गहतको झोलमा’– हाम्रो समाजमा प्रचलित उखान हो । योे उखानले गहतचाहिँ केही काम नलाग्ने खानेकुरा रहेछ भन्ने ज्ञान दिएजस्तै लाग्छ । तर गहत प्रोटिन र सूक्ष्म पोषक तत्वले भरिपूर्ण हुन्छ । सुदूरपश्चिममा चाहिँ गहत धेरै प्रयोग हुन्छ । गहतानी भने स्वादिष्ट भोजन गहत र मासबाट बन्छ र भातसँग खाँदा बडो मीठो हन्छ । मेरी हजुरआमाले र मेरी आमाले बनाउने गहतानीको अगाडि अन्य पकवान फिका लाग्छ । जाडोको बेलामा मासको बटुको हालेर पकाएको पीरोपीरो गहतानीले त शरीरमा तातोसमेत गराउँछ भन्ने अनुभव अझै छ मलाई ।
कुनै युवतीको गालामा रहेको कालो तिलको वर्णन अनेक कविले आफ्नो कविता, कथा, गजल आदिमा धेरै पटक गरेका छन् तर वास्तविक हामीले खाने तिलचाहिँ स्वस्थ र सौन्दर्य बढाउन कति उपयुक्त हुन्छ भने कुरा छलफल नै हँुदैन । पूजाआजा, यज्ञमा चाहिँ भगवानलाई चढाउन तिलको प्रयोग गरिन्छ । तिलको लड्डु पनि खाइन्छ, आलुको अचार बनाउँदा वा भोगटे साँधेर खाँदा तिल हालेपछि त यिनको स्वादै ने दुई गुणा मीठो हुन्छ तर तिल क्याल्सियम, पोटासियम तत्वले भरिपूर्ण हुन्छ भनेर हामीले विचारै गरेनौँ । तिलको तेल छालालाई नरम बनाउन अति उपयुक्त हुन्छ । बरु तिलको तेलको सट्टामा बाहिरका महँगो महँगो क्रिम र लोसन लगाउन हामी तयार हुन्छौँ– घरको तिलको बेवास्ता गरेर । ‘नजिकको तीर्थ हेलाँ’ भनेको यही होला शायद ।
हात/खुट्टा दुख्ने मानिसले तिलको तेल तताएर मालिस गरे दुखाइमा आराम मिल्छ भन्ने कुरा बज्यैहरूले गरेको गफ सुनेरै फाइदा लिएकी हुँ । तिललाई बेलुका भिजाएर बिहान उठेर पानी मिसाएर पिउँदा पनि फाइदा हुन्छ भन्ने बूढापाकाको भनाइ छ ।
, “कस्तो फर्सी जस्तो भ्यात्त परेको नमीठो तरकारी’ भन्छौँ हामी प्याच्च । कतिजनाले त फर्सीसँग पनि कसरी भात खाने, केही मोठो नै हुँदैन भनेका पनि सुनेकी छु । तर यदि फर्सीको पौष्टिकताबारे थाहा पाउने हो भने यस्तो विचार बदलेर हामीले ‘वाह कस्तो फर्सी जस्तो पौष्टिक !’ भन्थ्यौं होला ।
फर्सीको प्रयोगले आँखा बलियो बनाउँछ भन्ने कुरा सबैलाई थाहा भए पनि तराईतिर धेरै बालबालिकालाई फर्सीको परिकार धेरै ख्वाइँदैन तर आँखाको समस्याबाट बच्न भिटामिन ‘ए’ चाहिँ दिइन्छ । तर घरका छानामा राखेका फर्सी बालबालिकालाई खान देऊ, यसले उनीहरूलाई स्वस्थ र सबल बनाउँछ भनेर न कसैले भन्छ । न त त्यसबारे छलफल नै हुन्छ । फर्सी वास्तवमा पौष्टिकताले भरिपूर्ण हुन्छ । यसमा भएको सूक्ष्म पोषक तत्वबारे धेरै अध्ययन/अनुसन्धान भएका छन् । अष्टे«लियामा फर्सीको सुप धेरै प्रयोग गरिन्छ । नेपालमा चाहिँ फर्सीको पनि सुप हुन्छ र भनेर नाक खुम्चाउने चलन छ ।
तर अब फर्सीलाई हेर्ने दृष्टिकोण बदलेर भिटामिनका चक्की, भिटामिन ए क्याप्सुल होइन कि फर्सीको सुप, फर्सीको तरकारी खाने गरे फाइदा हुन्छ भनेर विचार गर्ने बेला भएन र ?
आलु खाएर पेडाको धाक’ अर्को त्यस्तो उखान हो जो नेपाली जनजिब्रोमा धेरै पहिलेदेखि नै जरा गाडेर बसेको छ । यो उखानले आलुभन्दा पेडा खानु राम्रो भन्ने आशय जगाउँछ । तर वैज्ञानिक दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने वास्तविकताचाहिँ योभन्दा ठीक उल्टो छ । आलु निकै पौष्टिक पदार्थ हो जबकि पेडा चिनीले बनाएको एकछिन खाँदा स्वाद लाग्ने तर दाँत र पेट बिगार्ने वस्तु हो । हामीकहाँ बिहान बेलुका भात खाएझैँ कति युरोपली मुलुकमा आलु प्रयोग गरिन्छ । बच्चालाई उसिनेर, भुटेर, आलुलाई पिसेर हाम्रो भाषामा हलुवा बनाएर दिइन्छ । आलुमा शक्ति दिने तत्वका साथै केहीमात्रामा म्याग्नेसियम लौह तत्व, रेशादार पदार्थ पनि हुन्छ ।
त्यसैले आलुको विषयमा अब घोत्लिएर सोच्ने बेला आएको छ । योचाहिँ राम्रो भोजन हो भन्ने विचारले आलुलाई प्रयोग गर्ने कि ?
अब त पेडा खाएर आलुको धाक भन्ने भनाइ अधि बढाउने हो भने आलुको महत्व जनमानसमा अझ घुस्थ्यो कि ?
