पतिपत्नीले विर्सिएको सप्तपदी प्रतिज्ञा

-डा. गोविन्दशरण उपाध्याय

हिन्दू विवाहका क्रममा गुरूले पतिपत्नी दुबैबाट सप्तपदी क्रिया गराउनुभएको हो । हरेक हिन्दू पतिपत्नीले सातबटा ऋषिपहाडहरू उक्लदै निम्नमात्र पढ्नुभएको हो । तर अहिले कुनै पनि मन्त्र स्मरण छैन । विवाह संस्कारमा उच्चारण गरिने मन्त्रहरूलाई धेरै पतिपत्नीले परम्परागत कर्मकाण्डको अङ्ग मात्र ठानेर विर्सिएका हुन् । कतिपयका लागि सप्तपदिका संस्कृत शब्दहरू बुझिनसक्नु ध्वनिमात्र हुन्छन्, जसलाई पुरोहितले छिटो–छिटो पढ्छन् र वर–वधुले दोहोर्याउँछन्। तर ती मन्त्रहरूको भित्री भाव बुझ्ने हो भने थाहा हुन्छ—ती मानव जीवनका आधारभूत समस्या, सम्भावना र जिम्मेवारीलाई अत्यन्त सूक्ष्मरूपमा समेटेर राखिएका जीवनसूत्र हुन्। सप्तपदी मन्त्रहरू कुनै एक जाति, एक समय वा एक समाजका लागि मात्र होइनन्; ती मानव जीवनका स्थायी सत्यलाई सम्बोधन गर्ने दर्शन हुन् । यहाँ सप्तपदी मन्त्रहरूको सुखी दाम्पत्यका सन्दर्भमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

१. ॐ इष एकपदी भव सा मामनुव्रता भव

ती मन्त्रहरूको पहिलो भाव अन्नसँग सम्बन्धित छ। अन्नलाई यहाँ केवल पेट भर्ने वस्तुका रूपमा बुझ्नु भूल हुन्छ। अन्न भनेको जीवनको निरन्तरता हो। शरीर चल्न अन्न चाहिन्छ, मस्तिष्क सोच्न अन्न चाहिन्छ, भावना स्थिर रहन अन्न चाहिन्छ। जहाँ अन्नको अभाव हुन्छ, त्यहाँ भय जन्मिन्छ। भयले मन अशान्त बनाउँछ, र अशान्त मनले सम्बन्ध बिगार्छ। त्यसैले वैदिक दृष्टिमा अन्नको सम्मान सर्वोच्च मानिन्छ। अन्नलाई हेप्ने समाज कहिल्यै स्थिर रहँदैन। पति–पत्नीको सम्बन्धमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ। जब घरभित्र अन्नको व्यवस्थालाई साझा जिम्मेवारीको रूपमा लिइँदैन, तब दोषारोपण सुरु हुन्छ। कसले कमायो, कसले खर्च ग¥यो, कसले कति योगदान गर्यो-यस्ता प्रश्नहरूले सम्बन्धलाई विषाक्त बनाउँछन्। ती मन्त्रहरूले अन्नलाई ईश्वरको साक्षी मानेर दुवैलाई जिम्मेवार बनाउँछन्। अन्नको व्यवस्थामा सहकार्य भयो भने सम्बन्धमा सुरक्षा र विश्वास बढ्छ।

आजको आधुनिक समाजमा अन्नको स्वरूप बद्लिएको छ। भोकले मर्नु भन्दा पनि गलत खानाले बिरामी हुनु ठूलो समस्या बनेको छ। अत्यधिक जंक फूड, असन्तुलित खानपान, समयमै नखाने बानी—यी सबैले शरीर मात्र होइन, मनलाई पनि असन्तुलित बनाउँछन्। चिडचिडापन, अनिद्रा, चिन्ता र अवसादको एउटा ठूलो कारण यही अस्वस्थ जीवनशैली हो। ती मन्त्रहरूले अन्नलाई संयम, मर्यादा र कृतज्ञतासँग जोडेर हेर्छन्। यसले आजको मानिसलाई पनि सोच्न बाध्य बनाउँछ—हामी के खाइरहेका छौँ, कसरी खाइरहेका छौँ, र किन खाइरहेका छौँ?

२. ॐ ऊर्जे द्विपदी भव सा मामनुव्रता भव।

अन्नपछि आउने बलको भाव अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। बललाई सामान्यतया शारीरिक शक्तिको रूपमा बुझिन्छ, तर ती मन्त्रहरूमा बलको अर्थ धेरै व्यापक छ। बल भनेको धैर्य हो, आत्मसंयम हो, सहनशीलता हो। जीवनमा सधैं अनुकूल परिस्थिति हुँदैन। कहिले रोग आउँछ, कहिले आर्थिक संकट आउँछ, कहिले पारिवारिक तनाव आउँछ। त्यस्तो बेला सम्बन्धलाई जोगाइराख्ने बल चाहिन्छ। धेरै सम्बन्धहरू प्रेमको अभावले होइन, धैर्यको अभावले टुट्छन्। सानो कुरामा आवेश, सानो गल्तीमा असहिष्णुता—यिनै कारणले दाम्पत्य कमजोर बन्छ। ती मन्त्रहरूले पृथ्वी र आकाश, सूर्य र चन्द्रमाको सन्तुलनको कुरा गरेर बललाई सन्तुलनसँग जोड्छन्। धेरै कठोर बलले दमन जन्माउँछ, धेरै कमजोर बलले अस्थिरता ल्याउँछ। सन्तुलित बल भनेको एकअर्कालाई थाम्ने शक्ति हो।

आजको समाजमा भावनात्मक बल झन् कमजोर हुँदै गएको देखिन्छ। मानिसहरू तुरुन्तै निराश हुन्छन्, तुरुन्तै सम्बन्धबाट बाहिरिन चाहन्छन्। समस्या आयो भने समाधान खोज्नुको सट्टा भाग्ने प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ। ती मन्त्रहरूले सिकाएको बल भनेको भाग्ने होइन, सामना गर्ने बल हो। सम्बन्धलाई बोझ होइन, जिम्मेवारीका रूपमा स्वीकार गर्ने मानसिक शक्ति नै साँचो बल हो।

३. ॐ रायस्पोषाय त्रिपदी भव सा मामनुव्रता भव।

धनको कुरा गर्दा ती मन्त्रहरू लोभ वा विलासिताको पक्षमा उभिएका छैनन् । धन यहाँ साधन हो, साध्य होइन । परिवार चलाउन, सन्तान हुर्काउन, अतिथि सत्कार गर्न, समाजमा सम्मानपूर्वक बाँच्न र आवश्यक परे अरूलाई सहयोग गर्न धन आवश्यक पर्छ । तर धनसँगै विवेक नआएमा त्यही धन कलहको कारण पनि बन्छ । त्यसैले मन्त्रहरूले धन वृद्धिको कामना गर्दा सँगै सन्तुलनको सन्देश दिन्छन्—आय र व्ययमा पारदर्शिता, निर्णयमा परामर्श र स्वार्थभन्दा सहकार्यलाई प्राथमिकता । जहाँ पति–पत्नीले धनलाई साझा उत्तरदायित्व ठान्छन्, त्यहाँ अविश्वास कम हुन्छ र सम्बन्ध मजबुत हुन्छ ।

४. ॐ मयो भवाय चतुष्पदी भव सा मामनुव्रता भव।

धनको विषयमा ती मन्त्रहरूले दिएको शिक्षा अझै गहिरो छ। धन बिना जीवन चल्दैन, तर धन नै जीवनको केन्द्र बन्यो भने समस्या सुरु हुन्छ। वैदिक दृष्टिमा धन साधन हो, साध्य होइन। ती मन्त्रहरूले धनलाई त्रिगुण, त्रिदेव र त्रिशक्तिसँग जोडेर हेर्छन्। यसको भाव यो हो कि धन सन्तुलनमा रहनुपर्छ। न अत्यधिक लोभ, न पूर्ण उपेक्षा। पति–पत्नीको सम्बन्धमा धनको विषय संवेदनशील हुन्छ। धेरै सम्बन्धहरू धनको असमानता, गोपनीयता र अविश्वासका कारण बिग्रिन्छन्। कसले कति कमायो, कसको नाममा के छ, कसले निर्णय गर्छ—यी प्रश्नहरू यदि स्पष्ट भएनन् भने सम्बन्धमा दूरी बढ्छ। ती मन्त्रहरूको भाव भने स्पष्ट छ—धन साझा हो, त्यसको व्यवस्थापन पनि साझा हुनुपर्छ।

आजको समयमा आर्थिक स्वतन्त्रता बढेको छ, विशेष गरी महिलाहरूको। यो सकारात्मक परिवर्तन हो। तर यसले नयाँ चुनौती पनि ल्याएको छ। अहंकार, प्रतिस्पर्धा र नियन्त्रणको भावना सम्बन्धमा प्रवेश गर्न थालेको छ। ती मन्त्रहरूले धनलाई अहंकारको कारण होइन, सहकार्यको माध्यम बनाउन सिकाउँछन्। धनले सम्बन्धलाई जोड्नुपर्छ, तोड्न होइन। सुखको कुरा गर्दा ती मन्त्रहरूले क्षणिक आनन्दभन्दा स्थायी शान्तिलाई महत्व दिन्छन्। सुख भनेको सधैं हाँसिरहनु होइन। जीवनमा दुःख पनि आउँछ, आँसु पनि आउँछ। तर दुःखमा पनि एकअर्काको साथ पाउनु नै साँचो सुख हो। विवाहपछि सबै समस्या सकिन्छ भन्ने भ्रमले धेरैलाई निराश बनाएको छ। ती मन्त्रहरूले यस्तो भ्रम तोड्छन्। सुख निर्माण गर्नुपर्छ, प्रतीक्षा गरेर आउँदैन। क्षमा, संवाद, समझदारी र त्याग—यी सबै सुखका आधार हुन्।

५. ॐ प्रजाभ्यां पंचपदी भव सा मामनुव्रता भव।

प्रजा पालनको भावमा ती मन्त्रहरू भविष्यप्रतिको जिम्मेवारी सम्झाउँछन्। यहाँ प्रजा भनेको केवल सन्तान मात्र होइन। प्रजा भनेको समाज हो, समुदाय हो, भावी पुस्ता हो। सन्तान जन्माउनु मात्र पर्याप्त छैन; तिनलाई सही संस्कार दिनु अझ ठूलो जिम्मेवारी हो। आज धेरै सन्तानहरू भौतिक रूपमा सम्पन्न छन्, तर मानसिक रूपमा असुरक्षित छन्। यसको मुख्य कारण अभिभावकबीचको असन्तुलित सम्बन्ध हो। पति–पत्नीबीच निरन्तर कलह भयो भने सन्तानको मनमा डर र द्वन्द्व बस्छ। ती मन्त्रहरूले पाँच भूत र पाँच प्राणको सन्तुलनको कुरा गरेर समग्र पालनपोषणको संकेत गर्छन्—शारीरिक, मानसिक, नैतिक र आध्यात्मिक।

६. ॐ ऋतुभ्यः षट्ष्पदी भव सा मामनुव्रता भव।

ऋतु व्यवहारको भावले जीवनको परिवर्तनशीलता स्वीकार गर्न सिकाउँछ। जीवन सधैं एउटै गतिमा चल्दैन। कहिले उत्साह हुन्छ, कहिले थकान। कहिले नजिकिँदो चाहना हुन्छ, कहिले एक्लै बस्न मन लाग्छ। यी सबै स्वाभाविक हुन्। समस्या तब हुन्छ, जब हामी परिवर्तन स्वीकार गर्न सक्दैनौँ। ती मन्त्रहरूले ऋतु परिवर्तनलाई प्राकृतिक नियम मानेर लचकता सिकाउँछन्। सम्बन्धमा पनि यही लचकता आवश्यक छ। सधैं एउटै व्यवहार, एउटै अपेक्षा राख्नु अव्यावहारिक हो। समय, अवस्था र उमेरसँगै सम्बन्धको स्वरूप पनि बदलिनुपर्छ।

ॐ सखे सप्तपदि भव सा मामनुव्रता भव।

अन्तिममा मित्रताको कुरा आउँछ । सप्तपदीको अन्तिम भाव नै मित्रता हो । विवाह केवल कर्तव्यको सम्बन्ध होइन, मित्रताको सम्बन्ध हो । जहाँ पति–पत्नी एक–अर्काका गोप्य कुरा सुन्न सक्ने मित्र बन्छन्, त्यहाँ बाहिरका सम्बन्धहरूले दाम्पत्यलाई हल्लाउन सक्दैनन् । मित्रता भनेको बराबरी हो, संवाद हो र विश्वास हो । ‘सखे सप्तपदि भव’ भन्ने भावले यही भन्छ—सात कदमपछि हामी केवल पति–पत्नी होइनौँ, हामी जीवनका सहयात्री र मित्र हौँ ।

यी सबै भावहरूलाई एकै ठाउँमा राखेर हेर्दा ती मन्त्रहरूले एउटा गहिरो सन्देश दिन्छन्—विवाह कुनै एक दिनको उत्सव होइन, जीवनभरको साधना हो । यो साधनामा अन्न चाहिन्छ, बल चाहिन्छ, विवेकयुक्त धन चाहिन्छ, स्थिर सुख चाहिन्छ, जिम्मेवार प्रजापालन चाहिन्छ, परिवर्तनसँग सामञ्जस्य चाहिन्छ र सबैभन्दा अन्त्यमा मित्रता चाहिन्छ । जब यी सबै कुरा सन्तुलनमा हुन्छन्, तब दाम्पत्य केवल दुई व्यक्तिको सम्बन्ध हुँदैन, त्यो परिवार, समाज र अन्ततः सम्पूर्ण जीवन व्यवस्थाको आधार बन्छ ।
आजका पतिपत्नीका लागि यी मन्त्रहरूको प्रयोजन र उपयोगिता पुरानो र समय सुहाउँदो नलाग्न सक्छ तर वास्तवमा ती मन्त्रहरूले बोलेको भाषा र भावना अत्यन्त आधुनिक छन् । तिनले स्वतन्त्रता र जिम्मेवारीलाई सँगै राख्छन्, अधिकारसँगै कर्तव्यको कुरा गर्छन् र प्रेमलाई केवल भावना होइन, अभ्यास बनाउँछन् । यही कारणले ती मन्त्रहरू आज पनि अर्थपूर्ण छन् । पतिपत्नीले यी मन्त्रलाई केवल उच्चारण गरेर होइन, बुझेरे जीवनमा उतार्न सकने हो भने दाम्पत्यजीवन सुखी र अर्थपूर्ण हुन्छ भन्ने कुरामा शंका गर्नु पर्दैन ।