एनजिओ/आईएनजिओले दाम्पत्यमा परेका प्रभाव

-डा. गोविन्दशरण उपाध्याय

१. परिचय : रूपान्तरित समाजको मुटुमा दाम्पत्य–संरचनाको परिवर्तन
नेपालको सामाजिक परिवर्तनको केन्द्रमा आज पनि पतिपत्नी नै छन्। घरभित्र बस्ने दुइटा मन, दुईटा शरीर, तर एउटै जीवन–प्रयोजन बोकेका यी दुई मानिसहरूले नै समाज र राष्ट्रको आधार तयार पार्छन्। तर विगत तीन दशकयता, नेपालमाथि बगिरहेको ‘विकास’, ‘अधिकार’ र ‘सशक्तीकरण’ को नयाँ हावा—विशेष गरी एनजिओ/आईएनजिओ कार्यक्रमहरूको प्रभाव—दाम्पत्य सम्बन्धको मनोभूगोल नै बदलिरहेको देखिन्छ।

समाज कल्याण परिषद्को तथ्यांकअनुसार, २०२३ सम्म नेपालमा करिब ६० हजार भन्दा बढी एनजिओ र २ सयभन्दा बढी आईएनजिओ सक्रिय छन्। यी संस्थाहरूले शिक्षा, स्वास्थ्य, लैङ्गिक समानता, मानवअधिकारको चौतर्फी बान्की बदलिदिए। तर प्रत्येक परिवर्तनको एउटा उज्यालो पक्ष हुन्छ भने एउटा छायाँ पनि हुन्छ। दाम्पत्य सम्बन्ध यही उज्याला–छायाको बिचमा उभिएको छ—यही लेखले त्यसको खोज गरिरहेको छ।

२. भौतिक प्रभावः आज नेपाली महिलाले पहिलोपटक आफ्नो श्रम, सीप र कमाइले घरभित्र अर्थपूर्ण स्थान प्राप्त गरेका छन् । आईएनजिओ –आधारित livelihood  कार्यक्रमहरूले आयमा औसत २७% वृद्धि (World Bank, २०२२), घरको निर्णयमा ४०% सहभागिता बढेको (UN Women Nepal २०२१) तत्थ्य छ, जुन् स्वागतयोग्य हो ।

यसले दाम्पत्यमा एउटा नयाँ उज्यालो खोल्यो—पत्नी केवल घरभित्रको श्रमिक होइन, सह–निर्माता, सह–निर्णायक र सह–धारक बन्न सकिन्। तर कुनै पनि परिवर्तन पूर्ण सकारात्मक हुँदैन। घरभित्र दशकौंसम्म स्थापित भूमिकाहरू तासका पत्ताजस्तै फेरिँदा, केही पुरुषहरूमा ‘पुरुषत्वमा संकट’ उत्पन्न भयो। र यसले (CEHURD २०२०) घरेलु तनावका केसहरू उल्लेखनीय दरले बढेको देखाएको छ। पतिपत्नीका लागि यो नराम्रो संकेत हो ।

असलमा समस्या पैसा कमाइमा होइन—भूमिका–सन्तुलनको अभावमा हो । जब घर चलाउने पुरानो ‘सूत्र’ परिवर्तन हुन्छ तर नयाँ नियमहरू तयार हुँदैनन्, तब दाम्पत्यमा मनमुटाव स्वाभाविक हुन्छ ।

३. मानसिक प्रभावः अधिकार–चेतना, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र दाम्पत्य द्वन्द्वको मनोवैज्ञानिक आयाम आईएनजिओ कार्यक्रमहरूले महिलामा मात्र होइन, पुरुषहरूमा पनि अधिकार–मूलक चेतना बढाए। NDHS (२०२२) अनुसार महिलाहरूको कानूनी चेतना ६२% बाट ८१% पुगेको छ ।

यस सकारात्मक परिवर्तनले— हिंसा घटायो, आत्मविश्वास बढायो, र विवाहमा उत्पीडनलाई अस्वीकार गर्ने संस्कार बलियो बनाउन मद्दत गर्यो । तर चेतनाको स्वभाव वैशाखको घामजस्तै हुन्छ—दुवै तातो र उज्यालो। नेपालमा २०११ को ०.८ प्रतिशत विवाह–विच्छेद दर २०२२ मा २.४ प्रतिशत पुगेको तथ्यले एउटा संकेत गर्छ—

अधिकार बढेको छ, तर सहनशीलता घटेको छ।
आज धेरै दाम्पत्यमा एक–अर्कालाई बुझ्ने धैर्यभन्दा पनि ‘मलाई के चाहिन्छ?’ भन्ने व्यक्तिगतवादी दृष्टि प्राथमिक बन्दै गएको छ। आईएनजिओ कार्यक्रमहरूले सिकाएको ‘self–autonomy’ लाई सही दिशामा उपयोग गर्न सके दाम्पत्य समृद्ध हुन्छ, तर गलत रूपमा बुझियो भने यो सम्बन्धविच्छेदको मानसिक संस्कृतिमा परिणत हुन सक्छ। अधिकारले विवाह चल्दैन। विवाह चलाउने त कर्तव्य, करुणा र सहकार्य हो।

४. आध्यात्मिक प्रभावः परम्पराको शिथिलता, मूल्यहरूको क्षय भएको छ । एनजिओ/आईएनजिओको अधिकारवादी दृष्टिकोणले हेर्दा उपर्युक्त परिवर्तन राम्रै देखिए पनि यसले परम्परागत सम्बन्धलाई धुजाधुजा बनाउँछ । दाम्पत्य सम्बन्ध केवल सामाजिक अनुबन्ध होइन; यो आध्यात्मिक समर्पण हो—सप्तपदीका सात वचन, गृहस्थाश्रमका चार ऋण, र सह–धर्मचर्या गर्ने जीवन–दृष्टिले स्थापित गरेको सकारात्मक मान्यता हो । तर आईएनजिओ आधारित धेरै कार्यक्रमहरूले परम्परालाई ‘दमनको सूचक’ मानेर पढाए। यसबाट— विवाहलाई ‘पवित्र बन्धन’ नभई ‘optional partnership’ को रूपमा बुझ्न थालेको, युवामा आध्यात्मिक संयुक्त लक्ष्य भन्दा व्यक्तिगत सुखप्राप्तिको खोज बढेको, त्रिवि समाजशास्त्र (२०२१) का अनुसार ४१% युवाले परम्परागत संस्कारलाई अप्रासंगिक भन्न थालेको पाइएको छ।

उपर्युक्त तत्थ्यहरूलाई पर्गाल्दा प्रष्ट हुन्छ कि हामी आध्यात्मिक मूल्यहरू गुमाउँदै छौँ । हृदयले स्वीकार गर्ने पतिपत्नीको आध्यात्मिक सम्बन्धमा अविश्वास, अनिश्चयता र दोषारोपण गर्दैछौँ । तर समस्या यहाँ छ—दाम्पत्य सम्बन्धका विषयमा नेपाली राजनीति नेतृत्वहीन छ, र विदेशी कार्यक्रमहरूको प्रभावमा अत्यधिक झुकेको छ। आध्यात्मिकता भनेको केवल मन्त्र–पूजा होइन, यो हो—सम्बन्धलाई पवित्र मान्ने मन, आफ्नो सुखभन्दा साझा सुखलाई प्राथमिकता दिने दृष्टि, र दाम्पत्यलाई जीवन–साधना ठान्ने चेतना। यी मूल्य कमजोर हुँदा दाम्पत्य आफ्नो आत्मा गुमाउँछ।

५. नयाँ सन्तुलनको खोज : नेपालको सामाजिक यात्रा अब दुई दिशाबीच टकराइरहेको छ— एकातिर अधिकार, स्वतन्त्रता, समानता, अर्कोतिर कर्तव्य, समर्पण र दाम्पत्य–पवित्रता। एनजिओ/आईएनजिओ कार्यक्रमहरूले महिलाको जीवन उचाले, हिंसा घटायो, चेतना बढायो, दाम्पत्यलाई धेरै अन्यायबाट मुक्त गरायो। तर यी कार्यक्रमहरूले परम्परागत दाम्पत्यमा शक्ति–सन्तुलन बिगारे, अत्यधिक व्यक्तिगतवादी सोचको विकास गरे र दम्पतिलाई आध्यात्मिक जीवनप्रति अविश्वास गर्ने अवस्था र व्यबस्था निम्त्याए ।

त्यसैले नेपाललाई पश्चिमी दाम्पत्य–मोडेल होइन, आफ्नो सांस्कृतिक मनोविज्ञानअनुसारको दाम्पत्य–सूत्र चाहिन्छ। यसका लागि आवश्यक छ : अधिकार र कर्तव्य दुवैलाई महत्व दिने शिक्षा, दाम्पत्य–काउन्सेलिङलाई संस्थागत रूप, वैदिक–मूल्य र आधुनिक मनोविज्ञानको सन्तुलन, र परिवार केन्द्रित विकास-मोडेल।

जबसम्म एनजिओ/आईएनजिओले नेपालको मनोविज्ञान’ बुझेर कार्यक्रम बनाउँदैनन् तबसम्म दाम्पत्य सम्बन्ध—एकातिर उज्यालो, अर्कोतिर छायाँ-उस्तै द्वन्द्वको बिन्दुमा उभिने छ । नेपाल सरकारले प्रष्टसंग दिशानिर्देश दिनुपर्छ कि एनजिओ/आईएनजिओ सांस्कृतिक, पारिवारिक तथा सामाजिक मूल्यहरूमा हस्तक्षेप गर्न पाउने छैनन् । एनजिओ/आईएनजिओले सांस्कृतिक, धार्मिक, पारिवारिक, र अध्यात्मिक मूल्यहरूमा हस्तक्षेप वा अवरोध उत्पन्न नगरी आफ्ना कार्यक्रम संचालन गर्ने अनुमति प्राप्त गर्नुपर्छ । नियम नमान्ने एनजिओ/आईएनजिओलाई पूर्णप्रतिबन्धित गर्नुपर्छ ।