नेपालका गैरनाफामूलक संस्था

-डा. गोविन्दशरण उपाध्याय

नेपालमा राजनीतिक खुलापनपछि गैर–सरकारी संस्था र अन्तर्राष्ट्रिय गैर–सरकारी संस्थाहरू तीव्र रूपमा फैलिन पुगे। सामाजिक विकास, स्वास्थ्य, शिक्षा, महिला अधिकार, विपद् व्यवस्थापनजस्ता महत्वपूर्ण क्षेत्रमा उनीहरूले उल्लेखनीय योगदान दिएको तथ्य अस्वीकार गर्न सकिँदैन। तर विदेशी अनुदानमा आधारित भएर सञ्चालन हुने यस्ता संस्थाहरूको कामको समालोचनात्मक मूल्यांकन गर्दा धेरै जटिल पक्षहरू सतहमा आउँछन्। नेपाल जस्तो विकासशील देशमा उनीहरूको भूमिका कहिलेकाहीँ सहयोगभन्दा बढी प्रभाव–नियन्त्रण र एजेन्डा–प्रवेशको माध्यम बन्न पुगेको देखिन्छ, जसले राष्ट्रिय नीति, सामाजिक संरचना, र सांस्कृतिक मनोविज्ञानमै गहिरो असर पारेको छ।

सबैभन्दा पहिले, दातृ निकायले तय गर्ने प्राथमिकताले नेपालका वास्तविक आवश्यकता र स्थानीय सन्दर्भलाई छायामा पार्छ। कहिलेकाहीँ समस्या भन्दा परियोजना ठूलो हुन्छ, र समस्या नभएको ठाउँमा पनि समस्या ‘निर्माण’ गरी देखाउने प्रवृत्ति विकास हुँदै गएको छ। धेरै एनजिओ आइएनजिओले नेपाललाई अधिकार, लैङ्गिकता, यौनिकता, सामाजिक परिवर्तन जस्ता विषयका लागि प्रयोगशाला बनाएको आरोप लाग्छ, जहाँ विदेशी एजेन्डा नेपाली समाजको सांस्कृतिक संरचनासँग पूर्ण मेल नखाईकन लागू गरिन्छ। त्यसले घर–परिवार, धार्मिक मूल्य, सामुदायिक सम्बन्ध, परम्परागत संरचनाजस्ता संवेदनशील सांस्कृतिक क्षेत्रहरू कमजोर बनाएको देखिन्छ।

अर्कोतर्फ, अनुदानले चल्ने कार्यक्रमहरूमा कागजी रिपोर्ट, बजेट–खर्च, भत्ता, यात्रा र कार्यशालाको संख्या नै मुख्य उपलब्धि सम्झिन्छ। वास्तविक लाभग्राहीसम्म पुग्ने रकम न्यून हुन्छ, तर कार्यक्रमको ‘सफलता’ रिपोर्टमा अत्यधिक सजाइन्छ। परियोजना सकिएपछि त्यसले उत्पन्न गरेको संरचना, समूह, ज्ञान वा सीप टिक्दैन; समुदाय फेरि पुरानै अवस्थामै फर्किन्छ। यसले ‘सशक्तिकरण’ होइन ‘निर्भरता’ उत्पादन गर्छ। एनजिओ आइएनजिओसँग सहकार्य गर्दा स्थानीय सरकार र संघीय संस्थाहरूको क्षमता विकास हुने अपेक्षा राखिन्छ, तर कतिपय अवस्थामा उनीहरू आफ्नै भूमिकाबाट पछि हटेर विदेशी संस्थाको निर्देशनमा निर्भर बन्न बाध्य हुन्छन्। यसरी राज्यका संयन्त्र कमजोर बन्दै गएको अनुभूति हुन्छ। साथै, धर्मपरिवर्तनका लागि एनजिओ आइएनजिओलाई माध्यम बनाएर, राज्य संयन्त्रहरूलाई किनेर देशको धार्मिक, सांस्कृतिक तथा राजनैतिक क्षेत्रमा हस्तक्षेपमा निकै वदनाम छन् । ओलीको सरकारले कोरियाली इसाई धर्मगुरुको सेवा गर्न प्रधानमन्त्री कार्यालय नै हायात होटलमा सारेको कुरा कसैबाट लुकेको छैन ।

युवाहरूमा एनजिओ आइएनजिओ संस्कृतिको अर्को प्रभाव देखिन्छ—उच्च पारिश्रमिक र प्रोजेक्ट–आधारित कामलाई नै ‘विकास’ ठान्ने प्रवृत्ति। समाजमा वास्तविक उत्पादन गर्ने कृषि, उद्योग, सीप–आधारित व्यवसायभन्दा प्रोजेक्ट रिपोर्ट–निर्माणका काम आकर्षक मानिन्छ। यसले दीर्घकालीन रूपमा आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र कमजोर पार्छ। एनजिओ आइएनजिओले ल्याएका धेरै वैचारिक आन्दोलनहरू समाजमा संवाद उत्पन्न गर्ने सकारात्मक अभ्यास हुन्, तर ती धेरै समय असन्तुलित, अतिवादी वा सांस्कृतिक वास्तविकतासँग असँगत रूपमै प्रस्तुत हुँदा विभाजन र भ्रम बढ्छ।

यद्यपि यो समालोचनाबीच पनि स्वीकार्नैपर्ने सत्य के हो भने—नेपालका धेरै दुर्गम क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्यसेवा, शिक्षा, सरसफाइ, महिला सशक्तिकरण, बालअधिकार, अपाङ्गता, तथा विपद् व्यवस्थापनका क्षेत्रमा एनजिओ आइएनजिओले पुर्याएको योगदान महत्त्वपूर्ण छ। समस्या उद्देश्यको ‘विकृति’ मा छ, कार्यक्रमको ‘असन्तुलन’ मा छ, र स्थानीय सन्दर्भप्रति ‘संवेदनशीलता’ को अभावमा छ। विदेशी अनुदानले काम गर्ने संस्थाहरू नेपालका लागि अपरिहार्य सहायक हुन सक्छन्, तर मुख्य चालक बन्ने अधिकार राज्य, समाज र समुदायमै रहनुपर्छ। विकास बाहिरबाट आयात गर्ने होइन, भित्रैबाट बर्नुपर्ने प्रक्रिया हो—यहाँ नै समालोचनाको सार निहित छ।