दाम्पत्य सम्बन्धमा भावनात्मक विवेक

-डा. गोविन्दशरण उपाध्याय ।

दाम्पत्य सम्बन्ध जीवनको सबैभन्दा नजिकको सहयात्रा हो । दुई व्यक्तिको स्वभाव, विचार, पृष्ठभूमि, अपेक्षा र अनुभव फरक–फरक हुँदा सम्बन्धलाई सन्तुलनमा राख्न सामान्य बुद्धि मात्र पुग्दैन, भावनात्मक विवेक अत्यन्त आवश्यक हुन्छ । भावनात्मक विवेक भन्नाले आफूभित्र उठ्ने भावनालाई चिन्न, स्वीकार्न, नियन्त्रित गर्न र अरूको भावनालाई बुझेर व्यवहार समन्वय गर्न सक्ने क्षमतालाई जनाउँछ । दाम्पत्यमा रोजिनु, सुन्नु, सहानुभूति राख्नु, रिस–इच्छालाई समय–सन्दर्भअनुसार सम्हाल्नु, र सम्बन्धका आवश्यक निर्णय मिलेर लिनु-यी सबैको मूलमा भावनात्मक विवेक नै रहेको हुन्छ ।

१. भावनात्मक विवेकको दाम्पत्यमा भूमिका

दाम्पत्यमा मनको अवस्था प्रत्येक दिन बदलिन्छ—कहिले थकान, कहिले तनाव, कहिले उत्साह । यी सबै अवस्थालाई बुझेर सही प्रतिक्रिया दिन सक्नु नै भावनात्मक विवेक हो । यस्तो समझदारी नहुँदा साधारण कुरा पनि विवादको विषय बन्दै जान्छ । तर भावनात्मक रूपमा परिपक्व दम्पतीहरू सामान्य मतभेदलाई पनि अवसरजस्तै प्रयोग गर्छन्—एकअर्कालाई बुझ्ने, एकअर्काबाट सिक्ने, र सम्बन्धलाई अझ परिपक्व बनाउने ।

दैनिक जीवनका धेरै निर्णय—घरव्यवहार, सन्तान, आर्थिक योजना, परिवारका सदस्यसँगको व्यवहार, सामाजिक जिम्मेवारी—यी सबैमा मनोवैज्ञानिक स्थिरता चाहिन्छ । स्थिर मन र शान्त सोच नहुँदा आवेगले निर्णय लिन्छ, जसको असर सम्बन्धमा दीर्घकालीन हुन्छ । भावनात्मक विवेक भएका दम्पतीले भने ‘पहिले बुझ्ने, फेरि बोल्ने, अन्तिममा निर्णय गर्ने’ क्रम अनुसरण गर्छन् ।

२. भावनात्मक विवेकका मुख्य घटकहरू र तिनको दाम्पत्य उपयोग

(क) आत्म–पहिचान (Self–awareness)
आफू कस्तो अवस्थामा छौँ—थकित, रिसाएको, तनावमा, संवेदनशील—पहिले आफूलाई पहिचान गर्न सक्नुपर्छ । आफूलाई नबुझी अर्कासँग सही संवाद सम्भव हुँदैन ।
(ख) आत्म–नियमन (Self–regulation)
रिस, ईष्र्या, शंका वा असन्तोष उठे पनि तिनलाई समयमै नियन्त्रण गर्न सक्ने क्षमता दाम्पत्यमा ‘संरक्षक कवच’ जस्तै हो । यसले झगडालाई रोक्छ र संवादलाई जोगाउँछ ।
(ग) प्रेरणा (Self–motivation)
सकारात्मक सोच, आपसी लक्ष्य, र सम्बन्धलाई राम्रो बनाउने चाहना—यी सबै दम्पतीबीच एक–अर्कालाई प्रेरित गर्न मद्दत गर्छन् । यसले सम्बन्धमा लय र उन्नति पैदा गर्छ ।
(घ) सहानुभूति (Empathy)
साथीको पीडा, थकान, डर, अपेक्षा र असन्तोष बुझ्ने क्षमता दाम्पत्य जीवनको केन्द्र हो । सहानुभूति नहुँदा सम्बन्ध कठोर बन्छ; सहानुभूति हुँदा सम्बन्ध आत्मीयता, भरोसा र सुरक्षाले भरिन्छ।
(ङ) सामाजिक कौशल (Relationship Skills)
ठीक तरिकाले कुरा सुन्ने, स्पष्ट बोल्ने, धन्यवाद दिने, गल्ती स्वीकार्ने, र समस्या समाधानमा मिलेर जुट्ने क्षमता दाम्पत्यको स्थायित्वको आधार हो ।

३. दाम्पत्यमा भावनात्मक विवेकको प्रत्यक्ष लाभ

१. संवादमा स्पष्टता बढ्छ – नबुझी अनुमानमा चल्ने होइन, बुझेर प्रतिक्रिया दिन सकिन्छ।
२. झगडा र विवाद कम हुन्छ – आवेग घट्छ, गुनासो एक–अर्कासँग नै खुला रूपमा बुझाइन्छ।
३. विश्वास बलियो हुन्छ – भावना लुकाउने होइन, उचित तरिकाले बाँड्न सिकिन्छ।
४. घरको वातावरण स्वस्थ हुन्छ – तनाव, डर वा दबाब कम भएर शान्ति बढ्छ।
५. बच्चाको मनोवैज्ञानिक विकास राम्रो हुन्छ – अभिभावकबीचको भावनात्मक स्थिरता बालमनमा सुरक्षा र आत्मविश्वासको स्रोत बन्छ।
६. दाम्पत्य सन्तुष्टि बढ्छ – सम्बन्ध कर्तव्य होइन, साझेदारी र आत्मीयता बन्छ।

४. भावनात्मक विवेक विकासका सरल उपायहरू

१. नियमित संवाद, विशेषतः दिनमा १०–१५ मिनेटको ‘दाम्पत्य संवाद समय’
२, रिस उठ्दा ‘तत्काल प्रतिक्रिया नदिने’ अभ्यास
३, एकअर्काका थकान, चिन्ता, कमजोरी र अपेक्षालाई सम्मान
४. सकारात्मक वाक्य प्रयोगः ‘म बुझ्दैछु…’, ‘तिमीले धेरै मिहिनेत गरेका छौ…’, ‘हामी मिलेर समाधान खोजौँ…’
५. साना–साना धन्यवाद र सराहनाको संस्कार
सँगै समय बिताउने—हिँडडुल, ध्यान, प्रार्थना, वा चिया–कफीको कुरा
समस्या जटिल भएमा मिलेर परामर्श (counselling) लिन सक्ने तयारी

५. समग्र

दाम्पत्य सम्बन्ध केवल प्रेम, विवाह वा भौतिक व्यवस्थापनको नाम होइन, यो मन र मनको सूक्ष्म संयोजन हो । भावनात्मक विवेकले दम्पतीलाई जीवनको उतार–चढाव सजिलै पार गर्न सहयोग गर्छ । यसले नबोलेका भावनालाई शब्द दिन्छ, कठिन परिस्थितिमा सहारा दिन्छ, विवादलाई संवादमा रूपान्तरण गर्छ, र सम्बन्धलाई दीर्घकालीन, गहिरो र सुखमय बनाउँछ ।
दाम्पत्य सफल हुन ‘ठूलो त्याग’ वा ‘विशेष ज्ञान’ मात्र चाहिँदैन—सही समयमा सही भावना बुझ्ने र सही प्रतिक्रिया दिन सक्ने क्षमता, अर्थात् भावनात्मक विवेक—यही दाम्पत्य जीवनको वास्तविक आधार हो ।