गुरुकुलका ऋषि र उनीहरूको आविष्कार

-डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।

१. सन्दर्भ

मानव सभ्यताको प्रारम्भिक कालमा ज्ञान र विज्ञानको संगम ध्यान र साधनामा खोजिन्थ्यो । आजको औपचारिक विश्वविद्यालय प्रणाली नहुँदा पनि पूर्वीय सभ्यताका ऋषि मूनीहरूले आध्यात्मिक अनुसन्धानमार्फत भौतिक र प्राविधिक विज्ञानको आधार निर्माण गरेका थिए । ऋषिहरूले धर्म, दर्शन, गणित, चिकित्सा, वास्तुकला, खगोलशास्त्र र आणविक सिद्धान्तसम्मको ज्ञानलाई एकीकृत दृष्टिले हेरे ।
यी खोजहरू केवल धार्मिक वा पौराणिक कल्पना थिएनन्; ती मानवबुद्धिको आरम्भिक वैज्ञानिक प्रयासका प्रतीक हुन् ।

२. धन्वन्तरी र आयुर्वेदिक चिकित्सा विज्ञान

आयुर्वेदका आदिप्रवर्तक धन्वन्तरीले स्वास्थ्यलाई शरीर, मन र आत्माको सन्तुलनमा आधारित माने (Charaka Samhita, Su. 1.15)।
उनको ‘धन्वन्तरी संहिता’ र ‘आयुर्वेदतत्त्व’ ग्रन्थमा शल्य चिकित्सा, औषध निर्माण र नाडी विज्ञानका प्रारम्भिक सिद्धान्त पाइन्छन् ।
उनले शल्यचिकित्सा विज्ञान सुश्रुत र नागार्जुनलाई हस्तान्तरण गरे, जसबाट आधुनिक सर्जरीको जग बस्यो (Dasgupta, A History of Indian Philosophy, 1922)।

३. अश्विनी कुमार र प्राविधिक अभियांत्रिकी

वैदिक ग्रन्थहरूमा अश्विनी कुमारलाई देवताका वैद्य र शिल्पकार भनिएको छ (Rigveda 1.116–117)।
उनीहरूले परिवहनका लागि रथ, गोरूले तान्ने गाडा, र नौकाको प्रारम्भिक स्वरूप निर्माण गरेका थिए ।यसले mechanical engineering र naval design का प्रारम्भिक प्रयोगहरूको झलक दिन्छ (Basu, Science in Ancient India, 2008)।

४. विश्वकर्मा र प्राचीन इन्जिनियरिङ्ग: वास्तुशास्त्र

विश्वकर्मा वैदिक परम्परामा शिल्प विज्ञानका देवता मानिन्छन् (Vishwakarma Purana, Ch. 2)।द्वारिका, इन्द्रप्रस्थ र माया सभाको निर्माणकला उनको यान्त्रिक कौशलको उदाहरण हो ।उनले “शिल्पशास्त्र” र ‘वास्तुशास्त्र’ का सिद्धान्त विकसित गरे, जसबाट सहर नियोजन, जलनिकास, र भवन संरचना प्रणालीको जन्म भयो (Sen, Civil Engineering in Ancient India, 1965)।

५. भारद्वाज र विमान विज्ञान

‘विमानिक शास्त्र’ ग्रन्थका लेखक भारद्वाजले उड्ने यन्त्र (aerial vehicle) को रचना सिद्धान्त दिएका थिए (Vaimanika Shastra, Verse 31–40)।त्यसमा उनले विभिन्न प्रकारका इन्धन, धातु र उडान–सन्तुलनका सूत्र व्याख्या गरेका छन् ।भारतीय आविष्कारक शिवकर तलपडेले सन् १८९५ मा यसै सिद्धान्तबाट प्रेरित ‘Marutsakha’ विमान परीक्षण गरेका थिए (Sastry, Bharadwaja’s Vimana Texts, 1923)।यसले प्राचीन भारतमा एरो–मेकानिकल सोचको विकास देखाउँछ ।

६. विश्वामित्र र रक्षा प्रविधि

ऋग्वेद र महाभारत दुवैमा विश्वामित्रलाई अत्याधुनिक अस्त्र विज्ञानका ज्ञाता मानिन्छ । उनले पाशुपत अस्त्रको शक्ति अध्ययन गरेर समान क्षमताका यन्त्र अस्त्र विकास गरे (Mahabharata, Drona Parva, 65.12)। आधुनिक मिसाइल सिस्टम, निर्देशित ऊर्जा अस्त्र आदि त्यसै सिद्धान्तका विकसित रूप हुन् (S.K. Sharma, Ancient Indian Military Science, 1999)।

७. गर्ग ऋषि र अन्तरिक्ष–खगोल विज्ञान

गर्ग संहितामा उनले ग्रह नक्षत्रको गति, सौर्यपथ, ग्रहण र समय मापनका सूत्र दिए ।उनले गोवंशको जैविक उपयोगिता पनि वैज्ञानिक आधारमा प्रस्तुत गरे (Garga Samhita, Ch. 8)।भृगु र वराहमिहिरले यही आधारमा ज्योतिष शास्त्रलाई व्यवस्थित पारे (Kak, Astronomy in India, 2010)।

८. पतञ्जलि र योग विज्ञान

महर्षि पतञ्जलिले ‘योगसूत्र’ ग्रन्थमार्फत शरीर र मनको सन्तुलनमार्फत रोग निवारण प्रणाली प्रस्तुत गरे ।आधुनिक psychosomatic medicine र mindfulness therapy का सिद्धान्तहरू पतञ्जलिक योगको वैज्ञानिक व्याख्या हुन् (Eliade, Yoga: Immortality and Freedom, 1969)।

९. कपिल र साङ्ख्य दर्शनको वैज्ञानिक पक्ष

महर्षि कपिलले साङ्ख्य दर्शनद्वारा प्रकृति (matter) र पुरुष (consciousness) को द्वैत सिद्धान्त दिए ।यसले energy-matter equivalence र causal evolution को आधार प्रस्तुत गर्छ (Radhakrishnan, Indian Philosophy, Vol. 1)।उनको विचारले metaphysics र physics बीचको सम्बन्ध व्याख्या गर्छ ।

१०. कणाद र अणु–परमाणु सिद्धान्त

कणादको वैशेषिक दर्शन अनुसार पदार्थ अणु (atom) बाट बनेको हुन्छ (Vaisheshika Sutra, 1.1.7)।उनले अणुलाई अविभाज्य, अनादि र भौतिक रूपान्तरणको कारण माने । आधुनिक परमाणु सिद्धान्तका ‘indivisible particle’ र ‘molecular combination’ का प्रारम्भिक संकेत यहीँबाट पाइएको मानिन्छ (Joseph, The Crest of the Peacock, 1991)।

११. सुश्रुत, जीवक र चिकित्सा विकास

सुश्रुतको ‘सुश्रुत संहिता’ ले १२० भन्दा बढी शल्य उपकरण र ३०० प्रकारका शल्य प्रक्रियाको वर्णन गर्छ (Sushruta Samhita, Sutra Sthana, 8)।उनी विश्वका पहिलो सर्जनका रूपमा मानिन्छन् (Parke Davis Medical History Series, 1930)। जीवक, बिम्बिसारका वैद्य र बुद्धका चिकित्सक, प्रायोगिक औषध–विज्ञानका अग्रदूत थिए ।

१२. बौधायन र गणितीय सूत्र

बौधायनले ज्यामितीय प्रमेयहरू रचना गरे। विशेषतः समकोण त्रिकोण प्रमेय (Baudhayana Sulba Sutra, 1.12) जुन पाइथागोरस भन्दा कम्तीमा १००० वर्ष अघिको हो ।उनको गणितीय सूत्रले आजको geometry, trigonometry र measurement system लाई प्रभावित गर्‍यो ।

१३. भास्कराचार्य र गुरुत्वाकर्षण सिद्धान्त

भास्कराचार्यले ‘सिद्धान्त शिरोमणि’ (Goladhyaya, 12) मा पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षण शक्ति व्याख्या गर्दै लेखेका छन् कि ‘पृथ्वी वस्तुलाई आफ्नो केन्द्रतिर तान्छ।’ यो विचार न्यूटनभन्दा पाँच शताब्दी अघिको हो (Rao, Indian Astronomy and Mathematics, 2000)।

१४. आर्यभट्ट र गणित–खगोल क्रान्ति

आर्यभट्टले ‘आर्यभटीय’ ग्रन्थमा शून्यको आविष्कार, दशमलव प्रणाली र ग्रह गति सिद्धान्त प्रस्तुत गरे ।उनको कार्यले संख्यात्मक गणनाको गति र यन्त्र–आधारित गणितको मार्ग खोले (Datta & Singh, History of Hindu Mathematics, 1938)।डिजिटल गणनाको आधारभूत सिद्धान्त – positional value system आर्यभट्टकै योगदान हो ।

१५. शिक्षण व्यवस्था र गुरुकुल परम्परा

यी आविष्कारहरूको जरो गुरुकुल प्रणालीमा थियो ।शिक्षा “श्रवण मनन निदिध्यासन” त्रिवेणीमा आधारित थियो, जसले विद्यार्थीलाई केवल ज्ञान नभई अनुशासन र आत्मनियन्त्रण सिकाउँथ्यो ।गुरु र शिष्यबीचको सम्बन्ध अनुसन्धानी, धार्मिक र नैतिक त्रिकोणमा आधारित थियो (R. Sharma, Education in Ancient India, 1974)।प्रकृति नै प्रयोगशाला थियो, साधना नै अनुसन्धानको माध्यम थियो ।

१६. सारांसमा भन्दा प्राचीन ऋषि मूनीहरूको आविष्कार र विचारहरू केवल धार्मिक आख्यान होइनन्, मानव ज्ञानको प्राचीन आधारशिला हुन् ।आयुर्वेद, योग, वास्तु, अणुविज्ञान, गणित, वा खगोल आदि सबै ज्ञानशाखाहरूको विकास ऋषि परम्पराको बौद्धिक साधनाबाट सुरु भएको हो ।पूर्वीय दर्शनले “विज्ञान र अध्यात्म” बीच कुनै विभाजन देखेन, बरु दुवैलाई ‘सत्य र अनुसन्धान’ का दुई पाटा माने ।त्यसैले, आजको वैज्ञानिक शिक्षाले पनि आत्मिक चेतना र नैतिक बोधलाई पुनः समेट्न सके मात्र ज्ञानको साँचो उद्देश्य पूरा हुन्छ । अब बैज्ञानिक गुरुकुल पद्दती र राजनीतिक गुरुकुल चाहिएको छ जहा बिद्ध्या र चेतनाले राज गर्न सकोस्।