संस्कृतको कुरा !

डा. गोविन्दशरण उपाध्याय ।
शब्द भण्डारको प्रचुरता बुझ्दा संस्कृतले विश्वभाषा बन्ने लैकत राख्छ | तर एसको लागिनेपालीले आफ्नो प्राचीन भाषाको स्वामित्व लिनुपर्छ | विदेशीले “संस्कृत मृतभाषा हो” भने र हामीले पट्यायौं | अव यो चेन तोड्नुपर्छ पर्छ | हामीले प्रष्टसंग भन्नुपर्छ “संस्कृत फर्किदै छ” |

संस्कृत भाषालाई माया गर्दैमा संस्कृतको विकास, प्रवर्धन र विस्तार हुँदैन | संस्कृतको वास्तविक विकास मैले वा मेरो परिवार वा समाजको व्यक्तिले सिकेर मात्र हुन्छ | तेसैले संस्कृत भाषा विकासको पहिलो खुड्किलो यो भाषाको जानकारी प्राप्त गर्नु र यो भाषामा विचार आदानप्रदान गर्न सक्ने हुनु हो |

नेपालमा सन् १९८६ मा महेन्द्र संस्कृत विश्वविद्यालयको स्थापना भयो तर संस्कृतको नाममा, संस्कृत पढेका र संस्कृतको जरो काट्न संस्कृतका नक्कली विद्यार्थी बनेकाहरूको चलखेलले यो सधैं रोगी नै छ | माओवादीहरूले आफ्नो राजनैतिक लाभका लागि संस्कृत र संस्कृतिको खोइरो नै खने | अन्तत: धर्मनिरपेक्षताको आवरणमा माओवादी सफल भए तर नेपाली संस्कृति हार्यो | आज संस्कृतका प्रति जुन जागरुकता आएको छ, स्वसंस्कृतिका विषयमा जागरुकता देखिएको छ, यो धर्मनिरपेक्षताको प्रतिक्रिया र सरकारले रैथाने धर्मसंस्कृति विथोल्नेहरूका सवालमा अत्यन्त ढुल्मुले रवैया हो | ८१.३% हिन्दू जनसंख्या भएको देश नेपालमा कसैले “म हिन्दू हुँ” भन्यो भने उसलाई सरकार र सरकारी तन्त्रले अपराधिका रूपमा व्यबहार गरिन्छ |

माओवादीको संस्कृत र संस्कृति विरोधी चिन्तन र क्रियाकलापका हजारौं खरावी भए पनि वि.स. २०६४ को परिवर्तनपछि क्रमशः जनसाधारण देखि लिएर मोहन विक्रम अधिकारी, मोदनाथ प्रश्रितजस्ता पूराना कम्युनिस्टहरू पनि प्रत्यक्ष रूपमै संस्कृत र संस्कृतिको जगेर्नाका लागि प्रखररुपमा देखापरे | एसले सर्वसाधारणसहित उच्चतहमा संस्कृत र संस्कृतिका पक्षमा सकारात्मक माहौल सृजित गरेको छ | हिजो टुप्पी काट्नेहरू त्रसित वा परिवर्तित भएका छन् | कतिले त प्रत्यक्ष रूपमा नै सार्वजनिक माफी समेत मांगेका छन् |

संविधानमा जसरी धर्मनिरपेक्षताको परिभाषा गरिएको छ, त्यो तेसै आएको होइन | संस्कृत र संस्कृति प्रेमीहरूको घोर दवावबाट त्यो जन्मिएको हो | संस्कृतका पठनपाठनका विषयमा अहिले सरकार निकै दवावमा छ | विदेशी (इसाई-मुस्लिम र विदेशीको पैसाले चल्ने धर्म निरपेक्षताको आवरणमा लुकेकाहरू) कुनै पनि हालतमा संस्कृतलाई उठ्न नदिने पक्षमा छन् भने स्वदेशी जनताहरू संस्कृतका पक्षमा उभिएका छन् | अझैं महत्वपूर्ण तत्थ्य त के छ भने हिजो वैदिक संस्कृतिको घोर विरोध गर्नेहरू आज रैथाने धर्म, संस्कृतिको पक्षमा उभिएका छन् | कम्न्युनिस्ट सरकारले संस्कृत र संस्कृति प्रेमी कम्युनिस्टको कुरा मान्न पर्ने देखिन्छ | धेरै प्रगतिशीलहरूमा संस्कृतको प्राचीन परम्परा र संस्कृति जान्ने, बुझ्ने र तेसैका आधारमा नेपालको पृथक् पहिचान हुने तत्थ्यमा विश्वास गर्न थालेका छन् |

हामी नेपालीहरू बीच एउटा अचम्मको विरोधाभास देखिन्छ | संस्कृतलाई माया गर्ने तर न आफु पढ्ने न आफ्ना छोराछोरीलाई पढाउने !! गोठमा गाई बाँधेपछि घाँस दिनुपर्छ | गाई आमा हुन् भनेर दिनदिनै पूज्दैमा गाईको रक्षा हुँदैन | गाईलाई स्वास्थ्य र उपयोगी बनाउन उसलाई चाहिने सेवा अर्थात् घाँसपानी नै दिनुपर्छ | दोस्रो कुरा, आजको नेपाली समाजलाई अचम्मको “धर्मनिरपेक्ष” रोग लागेको छ जसले संस्कृतभाषालाई हिन्दू-धार्मिक भाषाका रूपमा बुझ्ने/बुझाउने गर्छ | मैले भन्नुपर्छ र अधिकार साथ बोल्नुपर्छ “संस्कृतको विकास हिन्दूहरूले गरेका हुन् | संस्कृतभाषाले हिन्दू धर्म, संस्कृति, सभ्यताको प्रतिनिधित्व गर्छ | जसरी अंग्रेजहरूको प्रतिनिधित्व अंग्रेजीले गर्छ तेसैगरी हिन्दू, जैन, बौद्धआदि भारतवर्षका रैथाने संस्कृतिहरूलाई जरो\तहमा बुझ्न संस्कृत जान्नैपर्छ | संस्कृत भाषा हिन्दू,जैन तथा बौद्धहरूको धार्मिक भाषा हो तर भाषाका रूपमा यो सबैको साझा भाषा पनि हो |

संस्कृत भाषा र साहित्यप्रति केही अन्धविश्वास तथा मनोबैज्ञानिक हीनताबोधहरू सर्वसाधारणमा प्रचलित छन् | पहिलो अन्धविश्वास संस्कृत केवल “बाजे”ले पूजाआजा गर्ने माध्यम हो भन्नेसंग सम्बन्धित छ | दोस्रो, संस्कृत अत्यन्त असजिलो भाषा हो भन्ने भ्रम व्याप्त छ | तेस्रो, संस्कृत पढ्ने मान्छे जोगी हुन्छन् भनेको पनि सुनिन्छ | संस्कृत कर्मकाण्डको माध्यम अवश्य हो तर संस्कृतका हजारौं विधान मध्ये एउटा हो, गुरूहरूले सर्वसाधारणहरूलाई यो कुरा बुझाउन सक्नुपर्छ | उदाहरणका लागि मैले संस्कृत जानेको छु तर मलाई कर्मकाण्ड पटक्कै आउंदैन | संस्कृत एउटा भाषा हो, इसाई, मुस्लिम, पारसी वा कुनै धर्म नमान्ने नास्तिकले पनि सिक्न, हुन्छ, सिक्न मिल्छ र संस्कृतको व्याख्या गर्न हुन्छ | संस्कृत बुझेको छ, जानेको छ भन्दैमा उ हिन्दू नै हुन्छ भनेर सोच्नु संस्कृतभाषाको गौरव र महत्वलाई कम गर्नु हो | वैदिक संस्कृतिको अनुयायी भएको नाताले “संस्कृत जान्नेले वैदिक, जैन बौद्ध धर्म तथा संस्कृतिको सम्मान गर्छ” भन्ने आशा राख्नु निरापद हुँदैन |

सन् २०१८ मा भारतको सुरत जाँदा र सन् २०१९ मा जर्मनको यात्रा गर्दा तेहा संस्कृतको विस्तारको लागि लागि परेका मान्छेहरूसंग भेट भएको थियो | सुरतमा भेटिएका संस्कृतज्ञहरू मुस्लिम थिए भने जर्मनमा इसाई तथा हिन्दूहरू | मैले दुवैमा भाषाप्रति अद्भुत प्रेम रहेको अनुभव गरें | एति हुँदाहुँदै पनि विदेशी वा मुस्लिमहरूले संस्कृत संस्कृतिको विकास गरिदिन्छन् र यो नासा कै सम्पर्क भाषामा रुपान्तरित हुन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्दिन | १८ करोड जनसंख्या भएको जर्मन होस् वा ६ करोड जनसंख्या भएको ब्रिटेन तेहाका चारजनाले संस्कृत पढे, बोले वा तेहाका विविमा संस्कृत विषयक अनुसन्धान हुँदैछ भने हौसिनु पर्ने आवश्यकता छैन | तिनले गरेका अनुसन्धान वा कार्यहरूले संस्कृतको कायापलट हुँदैन | आफुले संस्कृत नपढ्ने तर संस्कृतको माया छ भनेर देखाउनेहरूले नासा र जर्मनको कुरा गर्छन् |

आजको राजनैतिक भारत, नेपाल, पाकिस्तान, बंगलादेश, अफगानिस्तान तथा नेपाल राष्ट्रहरू प्राचीन समयमा धेरैधेरै राष्ट्रहरूमा विभाजित हुने र “वीरभोग्या वसुन्धरा”को नियमले एउटा राष्ट्र बन्ने गर्थ्यो | असंख्य राष्ट्र र असंख्य राजा यो प्राचीन भारतवर्षको भाग्य थियो | तेस वखत फरकफरक राष्ट्रका फरकफरक नागरिकहरूलाई जोड्ने भाषा संस्कृत नै थियो | हिन्दू राजाहरू धरतीका लागि लडे र तेसलाई जिते तर संस्कृतको मर्यादामा कुनै न्यूनता राखेनन् | भारतवर्षका फरकफरक लिपिमामा संस्कृतका साहित्य लेखिए | लिपि फरकभए पनि विषयवस्तुमा एक रत्ति फरक परेन | तिरहुत लिपिमा लेखिएको संस्कृत र नेवारी (सरदा वा रन्जना} लिपिमा लेखिएको संस्कृत पढ्नेले ठ्याक्कै एकै किसिमले पढ्थे, बुझ्दथे र सिकाउँथे | आजको नेपालमा नेपालीले संस्कृतको ठाउँ ओगटेको छ | अंग्रेजीले अलिअलि गरेर संस्कृत र नेपाली दूवैको हत्या गर्दैछ |

जसरी अंग्रेजहरूले अंग्रेजी भाषालाई वैश्विक बनाउन काम गरे, जसरी फ्रेन्चहरूले काम गरे तेसैगरी संस्कृतमा काम गर्नुपर्छ | सन् १९४८ मा एक जनासँग जीवित रहेको हिब्रूभाषा इजरायलको अधिकारिक भाषा र आमसंचारको भाषा बन्न सक्छ भने संस्कृत बोल्नेहरू अझैं लाखौं छन् र संस्कृत माउँ भएका करोडौं अनुयायी छन् | संस्कृतलाई “मरेको भाषा” भन्नेहरू गलत छन् भन्ने तत्थ्य आजभोली संस्कृतका पक्षमा उभिएको ठूलो जनसंख्या देखेर बुझ्न सकिन्छ | भविष्यमा संस्कृतभाषा अन्य भाषासरह आमसंचारको भाषा बन्ने आसा नभए पनि लेखक, अनुसन्धान, अनुसन्धाताआदिमा संस्कृतको वर्चस्व बढ्ने निश्चित छ |

विगत तीनवर्ष देखि नेपाली समाजमा स्वधर्म संस्कृति प्रति जागरुकता र पराई धर्महरूप्रति वितृष्णाका भावहरू मुखरित भएर आएका छन् | एता विदेशी धर्महरू पनि साम, दण्ड र भेदको प्रयोग गरेर बडो रणनैतिक तवरले आफ्नो विस्तार गरिरहेका छन् | सबै नेपालीहरूलाई भावनात्मक रूपमा एउटा सूत्रमा बाँध्ने “संस्कृत”लाई निरुत्साहित गरेर सरकारहरूले विदेशी धर्मको पृष्टपोषण गरिरहेको अवस्था छ | यो बीच शुभसमाचार पनि छ, सरकार र सरकारी तन्त्र जतिधेरै संस्कृतप्रति निरपेक्ष वन्दैछन् तेतिनै सर्वसाधारण नेपालीका बीचमा संस्कृत र संस्कृतिप्रति आकर्षण बढीरहेको छ | सरकार एकातिर छ भने जनता अर्कोतिर | सत्य यही हो | उदारणका लागि जरोकिलो प्रतिष्ठानले आरम्भ गरेको विश्व संस्कृत दिवस निरन्तर लोकप्रिय र ग्राह्य हुँदैछ |

हरेक भाषाको आफ्नो क्षेत्र हुन् र आफ्नो लालित्य हुन्छ | विश्वको सबै ज्ञान संस्कृतमा छ भन्नु उचित होइन | संस्कृतमा भएका धेरै ज्ञान अन्यत्र छैनन् भने अन्यत्र विकसित भएका धेरै ज्ञानहरू संस्कृतमा अटाएका छैनन् | तर हामी नेपालीको प्राचीन भाषा संस्कृत नै भएकोले एसको स्वामित्व लिएर सिक्नुपर्छ | विदेशीहरूले संस्कृत सिक्नु र हामीले संस्कृत सिक्नुमा धेरै फरक पर्छ | हामीले सिकेको संस्कृतमा रैथाने गन्ध हुन्छ, भाव हुन्छ, उत्प्रेरणा हुन्छ | उनीहरू केवल अनुवादको कुरा बुझ्दछन् |

मुखले संस्कृत भाषाको उन्नयनको कुरा गर्ने तर प्रेमचाहिं अंग्रेजी भाषासंग गरेर हुँदैन | जवसम्म तुलनात्मक भाषाको कुरा गर्दा आफ्नो मौलिक भाषा “संस्कृत”लाई पहिलो पक्क्तिमा राखेर गौरवका साथ प्रस्तुत हुँदैनौं तवसम्म संस्कृतको उन्नयन हुँदैन |

निश्चयनै संस्कृत एउटा विनम्र तर व्यापक भाषा हो | आज विश्वको आधिजनसंख्याको लोकभाषामा संस्कृत राइछाई छ | तेसैले संस्कृत मरेको भाषा हो भन्नेहरू सही होइनन् | संस्कृत उन्नयनको कुरा गर्ने तर आफु, आफ्ना सन्तान र आफन्त बीच संस्कृतको शिक्षणमा चर्चा परिचर्चा गर्न पहल नगर्नेहरू पनि दोषी छन् |