दाम्पत्यमा स्पर्शको महत्व

-डा. गोविन्दशरण उपाध्याय ।

पाश्चात्य सांस्कृतिक परिवेशमा पतिपत्नीले एकआपसमा प्रेम प्रकट गर्दा सार्वजनिकस्थल वा आफन्तहरूका अगाडिनै अँगालो हाल्नु, जिस्किनु वा चुम्बन गर्नु सामान्य मानिन्छ तर नेपाली परिवेश यस्तो सम्भव छैन । पुरुष र स्त्री दूवै सामाजिक र सांस्कृतिक मान्यताका कारणले यस्तो गर्नुलाई लज्जास्पद मान्छन् । तर कामसूत्रआदि ग्रन्थहरूले पतिपत्नीले प्रेम बढाउन एकान्तमा चुम्बन, आलिंगन, जिस्किने, छिल्लिने, चिमोट्ने, चुम्बन गर्ने जस्ता क्रियाकलापलाई प्रेमवद्र्धनमा अनिवार्य मानेको छ । त्यसैले दाम्पत्य सम्बन्ध केवल कानुनी वा सामाजिक सम्झौता होइन, यो दुई व्यक्तिबीचको जीवित, संवेदनशील र भावनात्मक सहयात्रा हो। यस यात्रामा शब्द, व्यवहार, उत्तरदायित्व र विश्वास जति महत्वपूर्ण छन्, स्पर्श (तयगअज) त्यत्तिकै—कहिलेकाहीँ अझै बढी—महत्वपूर्ण हुन्छ। धेरै दम्पतीले बोलचाल, खर्च, सन्तान र कामलाई प्राथमिकता दिन्छन्, तर स्पर्शलाई गौण ठान्छन्। यही उपेक्षाले सम्बन्ध भित्र–भित्रै सुक्दै जान्छ।

स्पर्श मानव जीवनको पहिलो भाषा हो। शिशु जन्मिँदा उसले बुझ्ने पहिलो अनुभूति आमाको स्पर्श हो। शब्द नआउँदै, चेतना विकसित नहुँदै, स्पर्शले सुरक्षा, अपनत्व र प्रेमको सन्देश दिन थालिसकेको हुन्छ। यही मौलिक भाषा दाम्पत्यमा पनि निरन्तर आवश्यक हुन्छ। जब पति–पत्नीबीच स्पर्श हराउँछ, सम्बन्ध शब्दमै सीमित हुन्छ; र शब्द मात्र पर्याप्त हुँदैनन्। दाम्पत्यमा Touching को अर्थ केवल यौनिक सम्पर्क होइन। हल्का हात समात्नु, काँधमा हात राख्नु, टाउको छोइदिनु—यी साना क्रियाले ‘म तिम्रो साथमा छु’ भन्ने भाव प्रकट गर्छ। दैनिक जीवनका तनाव, कामको थकान र मानसिक दबाबबीच यस्तो स्पर्श भावनात्मक आश्वासन बन्छ। कहिलेकाहीँ समस्या समाधान गर्न उपदेश होइन, मौन स्पर्श पर्याप्त हुन्छ।

Hugging (अँगालो) दाम्पत्यको सबैभन्दा सरल तर शक्तिशाली माध्यम हो। अँगालोमा कुनै तर्क हुँदैन, कुनै दोषारोपण हुँदैन, त्यहाँ केवल स्वीकार र सुरक्षा हुन्छ। झगडापछि, असफलतापछि, डर वा निराशाको बेला अँगालोले शब्दभन्दा छिटो उपचार गर्छ। अँगालोले शरीरमा शान्ति दिने रसायन सक्रिय गराउँछ, जसले तनाव घटाउँछ र विश्वास बढाउँछ। धेरै दम्पती झगडाको समाधान खोज्दै थाक्छन्, तर समाधान कहिलेकाहीँ एक गहिरो अँगालोमै लुकेको हुन्छ। त्यसैले एकान्तमा केही वेर पतिपत्नी अँगालोमा बाँधिनु प्रणयवर्धनका लागि सहयोगी नै हुन्छ ।

Cuddling (नजिकिएर बस्नु/लिनु) दाम्पत्यको स्थायित्वसँग जोडिएको छ। Cuddling  यौनिक चाहनाको तयारी मात्र होइन, यो भावनात्मक निकटता को अभ्यास हो। सँगै बस्नु, सँगै सुत्नु, टाढा–टाढा मोबाइल हेर्नु होइन, एक–अर्काको नजिक हुनु—यसले सम्बन्धलाई सुरक्षित बनाउँछ। आधुनिक जीवनमा धेरै दम्पती एउटै घरमा बसेर पनि भावनात्मक रूपमा टाढा हुन्छन्। Cuddling ले यही दूरी घटाउँछ। यसले ‘हामी एउटै टोली हौँ’ भन्ने अनुभूति पुनःस्थापित गर्छ।

Kissing (चुम्बन) दाम्पत्यको आत्मीय संकेत हो। यो केवल रोमान्सको प्रतिक होइन, यो सम्बन्धप्रतिको चासो र उपस्थितिको घोषणा हो। एकान्तमा समय मिल्दसाथ छोटो चुम्बनहरूले दाम्पत्यमा निरन्तरता दिन्छन्। जब चुम्बन हराउँछ, सम्बन्ध औपचारिक बन्छ। धेरै दम्पती भन्छन्, “हामी एक–अर्कालाई माया गर्छौं,” तर चुम्बन, अँगालो र स्पर्श हराइसकेको हुन्छ। माया अनुभूति हो; अनुभूति स्पर्शबाट जीवित रहन्छ।

स्पर्शको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष सुरक्षा र सम्मान हो। दाम्पत्यमा स्पर्श कहिल्यै दबाब, डर वा नियन्त्रणको माध्यम हुनु हुँदैन। सहमति, संवेदनशीलता र समय–बोध बिना गरिएको स्पर्शले प्रेम होइन, पीडा दिन्छ। त्यसैले स्वस्थ दाम्पत्यमा स्पर्श दुवैका लागि सुरक्षित र सुखद हुनुपर्छ। ‘म चाहन्छु’ भन्दा पनि ‘तिमीलाई सहज छ?’ भन्ने प्रश्न दाम्पत्य संस्कृतिको हिस्सा हुनुपर्छ।
आजको डिजिटल युगमा दाम्पत्यको सबैभन्दा ठूलो शत्रु स्क्रिन–दूरी हो। मोबाइल, टेलिभिजन र सामाजिक सञ्जालले दम्पतीलाई एउटै कोठामा बसेर पनि अलग–अलग संसारमा पुर्याइदिन्छ। स्पर्श घट्छ, संवाद यान्त्रिक बन्छ। यस्तो अवस्थामा सचेत रूपमा स्पर्शलाई फर्काउनु आवश्यक छ—मोबाइल छोडेर सँगै बस्नु, हात समातेर हिँड्नु, सुत्नुअघि अँगालो हाल्नु। यी साना अभ्यासले सम्बन्धमा ठूलो परिवर्तन ल्याउँछन्।

दाम्पत्यमा स्पर्श यौनिक जीवनसँग पनि प्रत्यक्ष जोडिएको हुन्छ। तर स्वस्थ यौनिकता केवल शारीरिक चाहनाको परिणाम होइन; यो भावनात्मक निकटताको फल हो। जहाँ दैनिक स्पर्श, अँगालो र चुम्बन छन्, त्यहाँ यौनिक सम्बन्ध स्वाभाविक र सम्मानजनक हुन्छ। जहाँ दैनिक जीवनमा प्रेमपूर्ण मायालु स्पर्श छैन, त्यहाँ यौनिकता पनि दबाब, दूरी वा असन्तुष्टिमा बदलिन सक्छ। धेरै दम्पती परामर्शमा एउटा साझा गुनासो गर्छन्—’हामीबीच प्रेम छैन।’ जब गहिरो रूपमा हेर्दा, समस्या प्रेमको होइन, स्पर्शको अभाव को हुन्छ। प्रेम बोलिन्छ, तर छोइँदैन। सम्झाइन्छ, तर अँगालो हालिँदैन। यस्ता सम्बन्धमा पुनःस्पर्शको अभ्यास सुरु गर्दा, भावनात्मक सम्बन्ध आफैं बिस्तारै फर्किन थाल्छ। यदि तपाईं मध्ये पत्नी वा पतिलाई स्पर्श मन पर्दैन भने त्यसको विकल्प खोज्नु पर्छ । उदाहरणका लागि स्पर्श मन नपराउने जीवनसाथिलाई मीठो सम्बोधन मन पर्न सक्छ । हरेक सचेत दम्पतीले वैकल्पिक क्रियाकलाप खोज्नु र रोज्नुपर्छ । चुम्बन, आलिंगनआदिमा पनि रुचिको सम्मान गर्नुपर्छ ।

स्पर्शले दाम्पत्यमा समयको गुणस्तर बढाउँछ। सँगै समय बिताउनु मात्र पर्याप्त छैन, कसरी बिताइयो भन्ने महत्वपूर्ण हुन्छ। सँगै बसेर अलग–अलग स्क्रिन हेर्नु भन्दा, सँगै बस्दै हात समात्नु, काँधमा टाउको राख्नु—यही गुणस्तरीय समय हो। यसले सम्बन्धलाई सुरक्षित, सन्तुलित र दीर्घकालीन बनाउँछ।

हरेक दम्पतिले बुझ्नुपर्छ कि दाम्पत्यमा स्पर्श कुनै अतिरिक्त सजावट होइन, यो आधारभूत आवश्यकता हो। Touching  बिना सम्बन्ध सुक्खा हुन्छ, Hugging बिना असुरक्षित, Cuddling  बिना टाढिएको, र Kissing  बिना औपचारिक। शब्दले सम्बन्ध चल्छ, तर स्पर्शले सम्बन्ध जिउँदो रहन्छ। यसैले, यदि दाम्पत्यमा प्रेम, विश्वास र स्थायित्व चाहिन्छ भने, ठूलो परिवर्तन खोज्नुपर्दैन। कहिलेकाहीँ, एक सानो स्पर्श नै-सम्बन्धलाई पुनःजोड्न, मनलाई शान्त पार्न, र ‘हामी सँगै छौँ’ भन्ने अनुभूति जगाउन पर्याप्त हुन्छ ।