पतिपत्नीको सम्बन्ध असल त विश्वास असल

डा. गोविन्दशरण उपाध्याय ।

मानव सभ्यताको प्रारम्भदेखि नै संसारको सबैभन्दा महत्वपूर्ण सम्बन्ध भनेको पति–पत्नीको सम्बन्ध हो । कारण स्पष्ट छ—जसरी एउटा बीउबाट विशाल बोट उम्रन्छ, त्यसरी नै संसारको सबै सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक र आध्यात्मिक संरचनाहरू दाम्पत्य सम्बन्धको गुणस्तरबाटै जन्मिन्छन्। परिवारको स्थिरता, समाजको स्वास्थ्य, राष्ट्रको भविष्य, संस्कृतिको निरन्तरता र मानवको व्यक्तिगत शारीरिक–मानसिक–आध्यात्मिक कल्याण—यी सबै कुरा पति–पत्नीको आपसी समन्वय, प्रेम, आदर र सहकार्यबाट उत्पन्न हुन्छन्। यही कारणले वैदिक दृष्टिमा गृहस्थाश्रमलाई सदा धन्यवादयोग्य, सदा पवित्र, सदा आवश्यक भनिएको छ।

विवाह मानव जीवनको एउटा साधारण व्यवस्थापन मात्र होइन; यो जीवनका तीन महत्त्वपूर्ण आयामहरू—धर्म, अर्थ र काम—को सन्तुलन हो। पति–पत्नीबीच सम्बन्ध राम्रो छ भने संसारका सबै कठिनाइ हल्का लाग्छन्; सम्बन्ध कमजोर छ भने सजिलो कुरा पनि भारी हुन्छ। दाम्पत्य सम्बन्ध राम्रो हुनु भनेको केवल परिवार स्थिर हुनु होइन, तर मानसिक शान्ति, शारीरिक स्वास्थ्य, आध्यात्मिक तृप्ति र सामाजिक कर्तव्यको सहज निर्वाह पनि हो।

संसारका सबै महान अनुसन्धानहरूले एकै कुरा दोहोर्याएर बताउँछन्—स्वस्थ दाम्पत्य सम्बन्ध भएको व्यक्तिहरूको शारीरिक स्वास्थ्य राम्रो हुन्छ। अठ्ठासी वर्ष लामो हार्वर्ड अध्ययनले स्पष्ट रूपमा देखायो कि मानिसलाई स्वस्थ, दीर्घायु र सुखी बनाउने सबैभन्दा ठूलो कारक धन वा पद होइन, सम्बन्ध हो। पति–पत्नीबीचको प्रेम, विश्वास र भावनात्मक सुरक्षा शरीरमा ‘अक्सिटोसिन’ बढाउँछ, ‘कोर्टिसोल’ घटाउँछ, निद्रा सुधार्छ, प्रतिरक्षा प्रणाली बलियो बनाउँछ, टाउको दुख्ने, पाइलटको तनाव, रक्तचाप र हृदय–सम्बन्धी रोगको जोखिम कम गर्छ।

त्यही अध्ययनले भन्छ-‘Good relationships keep us healthier and happier period’-माने, दाम्पत्य सम्बन्ध राम्रो छ भने शरीर स्वस्थ हुन्छ, सम्बन्ध बिग्रिएको छ भने शरीर पनि बिग्रन थाल्छ। दाम्पत्य सम्बन्धले मानसिक स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभाव त झनै गहिरो छ। पति–पत्नीबीच सुरक्षित संवाद, सुन्ने कौशल, सम्मान, भावनात्मक समर्थन र सहकार्य भएको छ भने तनाव आधा घट्छ। National Institute of Mental Health  अनुसार सुखी विवाहमा बस्ने मानिसमा डिप्रेसन ३०% कम हुन्छ भने लगातार कलह रहेको घरमा डिप्रेसन र चिन्ताजन्य समस्या ७०% बढी हुन्छ। मनोविज्ञानका अनुसार मान्छेलाई सबैभन्दा ठूलो मानसिक औषधि—’कोही मलाई बुझ्छ, सुन्छ र साथ दिन्छ’-भन्ने अनुभूति हो। त्यो अनुभूति दाम्पत्य सम्बन्धकै उपहार हो।

आध्यात्मिक स्वस्थतामा पनि विवाहले अत्यन्तै ठूलो भूमिका खेल्छ। वैदिक साहित्यमा दाम्पत्य सम्बन्धलाई केवल सामाजिक संस्था भनेर होइन, आध्यात्मिक यात्रा भनेर व्याख्या गरिएको छ। ऋग्वेदका सूक्तहरू भन्छन्—पति–पत्नीले सहकार्य, संयम, सत्य, प्रेम र धर्ममा आधारित जीवन बाँड्नुपर्छ। पतञ्जली योगसूत्र अनुसार मानव मनका दुःखका प्रमुख कारण—भय, असुरक्षा, अकेलापन र तृष्णा—यी सबै स्वस्थ दाम्पत्य सम्बन्धले नै घटाउँछ। Viktor Frankl ले जीवनमा अर्थ हुनु नै मानसिक स्वास्थ्यको मूल कुन्जी भनेका छन्। विवाहले कर्तव्य, प्रेम र सेवा—यी तीन अर्थ प्रदान गर्छ।

अब यो सम्बन्धले परिवार, समाज र राष्ट्रमा कसरी योगदान गर्छ भन्ने कुरा बुझ्न जरुरी छ। संसारका सबै समाजशास्त्रीहरूले उल्लेख गरेका छन्—स्थिर परिवार बिना स्थिर समाज सम्भव छैन। परिवार समाजको सबैभन्दा मौलिक, प्रभावकारी र उत्पादक एकाइ हो। परिवारलाई स्थिर बनाउने केन्द्रमा पति–पत्नीको सम्बन्ध हुन्छ। बालबालिकाको भविष्य, उनीहरूको शिक्षा, मनोवैज्ञानिक विकास, सांस्कृतिक मूल्य र नैतिकता—सबै दम्पत्तिको सम्बन्धबाट प्रभावित हुन्छ।

अर्थतन्त्रमा दाम्पत्य सम्बन्धको प्रभाव त उत्तिकै महत्वपूर्ण छ। World Bank/OECD  को शोध अनुसार स्वस्थ दाम्पत्य सम्बन्ध भएको घरको आर्थिक उत्पादनशीलता १५–२५% बढी हुन्छ।
किनकी—

सन्तुलित सम्बन्ध → तनाव कम → ध्यान केंद्रित → मेहेनत बढ्छ → आय वृद्धि
दुवै मिलेर योजना बनाउने → खर्च नियन्त्रण → बचत बढ्ने
सम्पर्क, सहयोग र लक्ष्य साझेदारी → आर्थिक स्थिरता

यदि सम्बन्ध बिग्रिएको छ भने कानुनी खर्च, स्वास्थ्य समस्या, मानसिक तनाव, भित्री विवाद, बच्चाको समस्या — यी सबैले परिवारको आय–क्षमता ३०–४५% ले घटाउँछ। नेपालका २०२२ का अध्ययन अनुसार दाम्पत्य कलह हुँदा परिवारको वार्षिक खर्च औसत ६५% ले बढ्ने गर्छ। कर तिर्ने काम, दान–धर्म, सामाजिक सेवा, धार्मिक कार्यक्रम, टोल–विकास, विद्यालय–मन्दिर निर्माण, राहत–सहयोग—यी सबै कामको मूल श्रम, समय, धन र ऊर्जा कसबाट आउँछ ?

दुवै मिलेर चलेका गृहस्थ दम्पतीबाट । OECD रिपोर्ट भन्छ—सुखी दम्पत्तिले असन्तुलित घरभन्दा १२–१८% बढी कर तिर्छन्, तीन गुणा बढी परोपकार गर्छन् र सामाजिक नेतृत्वमा बढी सक्रिय हुन्छन्।
राष्ट्र निर्माणका सबै आधार—जनसंख्या स्वास्थ्य, संस्कार, श्रम शक्ति, सामाजिक पूँजी, राजनीतिक स्थिरता—यी सबैको स्रोत पनि यही दाम्पत्य सम्बन्ध नै हो। स्थिर विवाह हुँदा जन्मदर सन्तुलित रहन्छ, बालबालिका सदाचारपूर्ण र कुशल नागरिक बन्छन्, अपराध दर घट्छ, सामाजिक विश्वास बढ्छ र राष्ट्रको तनाव कम हुन्छ।

यदि सम्बन्धहरू व्यापक रूपमा बिग्रिए भने राष्ट्रभरि मानसिक रोग, घरेलु हिंसा, अपराध, लागूपदार्थ दुरुपयोग, सामाजिक अविश्वास जस्ता समस्याहरू फैलिन थाल्छन्। आज अमेरिका, जापान, दक्षिण कोरियामा जन्मदर संकट, मानसिक स्वास्थ्य संकट र एकल–समाज समस्या देखिनुको कारण पनि विवाह–संस्था कमजोर हुनु नै हो।

दक्षिण एसियामा—विशेषतः नेपालमा—दाम्पत्य सम्बन्ध धेरै चुनौतीपूर्ण बनेको छ। आर्थिक दबाब, बेरोजगारी, विदेशि रोजगार, परिवारको अपेक्षा, डिजिटल व्यसन, सामाजिक तुलना, र गलत यौन धारणा—यी सबै तनावका कारक बनेका छन्। काठमाडौं उपत्यकामा गरिएको अनुसन्धान अनुसार ७२% वैवाहिक कलहको कारण सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग रहेको छ।

तर यस क्षेत्रमा विशाल सम्भावना पनि छ-हाम्रो संस्कृतिमा परिवार प्रेम, कर्तव्य र सहकार्य गहिरो छ। युवा पुस्तामा दाम्पत्य शिक्षाको माग बढिरहेको छ। वैदिक मूल्य र आधुनिक मनोवैज्ञानिक प्रविधिलाई जोडेर दाम्पत्य स्वास्थ्य उत्कृष्ट बनाउन सकिन्छ। दाम्पत्य सम्बन्ध सुधारका प्रमुख उपायहरूमध्ये संवाद सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हो। दिनमा २० मिनेट मोबाइल बिना सँगै बस्ने, खुला मनले सुन्ने, प्रशंसा गर्ने र आलोचना सीमित गर्ने बानीले सम्बन्धमा चमत्कारिक सुधार ल्याउँछ।

त्यसपछि आदर, आर्थिक पारदर्शिता, संयुक्त योजना, सुरक्षित यौन संवाद, क्षमाशीलता, आध्यात्मिक अभ्यास—जस्तै संयुक्त ध्यान, प्रार्थना, पढाइ, सेवा—यी सबैले दाम्पत्य सम्बन्धलाई ’emotional powerhouse’ बनाइदिन्छन्। यदि राष्ट्रले चाहेको खण्डमा दाम्पत्य स्वास्थ्यलाई नीति स्तरमा पनि उठाउन सकिन्छ। पूर्व–विवाह परामर्श, वैवाहिक मानसिक स्वास्थ्य सेवा, परिवारका लागि workplace  सुविधा, सामुदायिक दाम्पत्य सशक्तीकरण कार्यक्रम—यी सबैले समाजमा असाधारण सुधार ल्याउन सक्छन्। 

अन्त्यमा, सम्पूर्ण विश्लेषणबाट एक कुराले पूर्ण स्पष्टता दिन्छ—पति–पत्नी संसारका सबैभन्दा महत्वपूर्ण व्यक्ति हुन्। किनकि उनीहरू बिना जीवनको निरन्तरता असम्भव छ, परिवार बिना समाज असम्भव छ; समाज बिना राष्ट्र असम्भव छ। दाम्पत्य सम्बन्ध राम्रो छ भने परिवार उज्यालो हुन्छ, समाज शान्त हुन्छ, अर्थतन्त्र बलियो हुन्छ, संस्कृति सुरक्षित हुन्छ, राष्ट्र समृद्ध हुन्छ। सम्बन्ध बिग्रेको छ भने प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा शरीर, मन, बालबालिका, परिवार, समाज र राष्ट्र सबै प्रभावित हुन्छन्। यसैले वैदिक परम्पराले गृहस्थाश्रमलाई ‘धन्यो’ भनेको हो । धन्य छ त्यो पति र पत्नी जो एकअर्काको हात समाएर जीवनलाई उचाइ दिन्छन् । धन्य छन् ती दुई आत्माहरू जसले परिवार, समाज, संस्कृति र राष्ट्रलाई दिशा दिन्छन् । र धन्य छ त्यो सम्बन्ध जसले मानिसलाई शान्ति, उद्देश्य, प्रेम र मानवताको वास्तविक स्वाद सिकाउँछ—किनकि जहाँ दाम्पत्य प्रेम छ, त्यहीँबाट संसारको वास्तविक समृद्धि सुरु हुन्छ।