इश्वरसँग संबाद

-डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।

१. जीवन र मौनको प्रारम्भिक प्रश्न

मानव अस्तित्वको सबैभन्दा पुरानो प्रश्न हो- के कसैले हाम्रो पीडा र प्रार्थना सुन्छ? यो प्रश्न केवल धर्मको विषय होइन, चेतनाको तहमा गहिरो रूपमा जोडिएको रहस्य हो। मानिस आफ्नो दुःख, असफलता, र असुरक्षालाई व्यक्त गर्न खोज्छ, तर संसारमा सुन्ने कान सीमित छन्। संसार व्यस्त छ, मानिस आत्मकेन्द्रित छन्, सम्बन्धहरू सतही छन्। यस्तो समयमा जब शब्दहरू असफल हुन्छन् र मौनताले हामीलाई घेर्छ, तब मन ईश्वरतर्फ फर्कन्छ । त्यो अदृश्य श्रोता जसले केवल सुन्नु मात्र होइन, बुझ्न पनि जान्दछ।
ईश्वरसँग कुरा गर्नु कुनै धर्म वा संस्कारको सीमामा थुनिएको क्रिया होइन। यो आत्मा र चेतनाको संवाद हो जहाँ हामी आफ्नै अस्तित्वसँग सामना गर्छौं, प्रश्न गर्छौं, र उत्तर खोज्छौं। ईश्वर त्यही चेतनाको प्रकाश हुन्, जसमा हामी आफ्ना अन्धकारहरू उजागर गर्छौं।

२. वेदान्त र उपनिषद् : हृदयभित्रको ईश्वर

वेदान्त दर्शनले ईश्वरलाई बाहिरी शक्तिका रूपमा होइन, हृदयभित्रको चेतनाको रूपमा देख्छ। भगवद्गीतामा स्पष्ट भनिएको छ कि ‘ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति’ (गीता १८.६१) अर्थात्, ईश्वर सबै प्राणीको हृदयमा वास गर्नुहुन्छ। यस अर्थमा, जब हामी ईश्वरसँग कुरा गर्छौं, हामी कुनै बाहिरी देवता होइन, आफ्नै आत्मसत्ता सँग संवाद गरिरहेका हुन्छौं। उपनिषद् भन्छ – ‘अहं ब्रह्मास्मि’ (म नै ब्रह्म हुँ) र ‘तत् त्वं असि’ (तिमी नै त्यो हौ)। यी वाक्यहरूले स्पष्ट गर्छन् कि आत्मा र ईश्वर बीचको दूरी केवल अज्ञानले बनाएको भ्रम हो। ईश्वरसँग संवाद भनेको आत्मसाक्षात्कारको मार्ग हो। जब हामी मौनतामा बसी आफ्नो भित्री स्वर सुन्छौं, त्यो मौनको संगीत ईश्वरको उत्तर हो। त्यसैले प्रार्थना केवल याचनाको प्रक्रिया होइन, अहंकारको विसर्जन हो जहाँ आत्मा आफ्नो सिमितता विसर्जन गरेर अनन्ततामा प्रवेश गर्छ।

३. बौद्ध र योग दृष्टिकोण : मौन संवादको विज्ञान

बुद्धले ‘मौन’लाई ज्ञानको द्वार मानेका छन्। उहाँले भन्नुभएको छ ‘सब्बे धम्मा नालं अभिनिवेसाय’ अर्थात् सबै धर्महरूमा आसक्ति नगरी मौन बोधमा रहनु नै निर्वाणको बाटो हो। बुद्धका अनुसार, ईश्वरसँग संवाद कुनै शब्दात्मक प्रार्थना होइन, मौनको प्रत्यक्ष अनुभव हो जहाँ चेतना स्वयं सत्यसँग मिल्छ। पतञ्जलि योगसूत्रमा पनि यो संवादको विज्ञान भेटिन्छ। ‘ईश्वरप्रणिधान’ (ईश्वरमा समर्पण) योगको अष्टाङ्ग मार्गमा एउटा मुख्य अङ्ग हो। जब साधक आफ्नो मन ईश्वरमा अर्पण गर्छ, तब मनको चञ्चलता शान्त हुन्छ। यस क्षणमा संवाद द्वैत होइन, एकत्वको अनुभूति हुन्छ जहाँ बोल्ने र सुन्ने बीचको भेद हराउँछ।

४. पश्चिमी दृष्टिकोण : Kierkegaard र प्रार्थनाको रूपान्तरण

डेनमार्कका दार्शनिक सॉरेन किर्केगार्ड ले प्रार्थनालाई जीवनको नैतिक र अस्तित्ववादी कार्य मानेका छन्। उहाँको प्रसिद्ध भनाइ छ – ‘Prayer does not change God, but it changes the one who prays.’ प्रार्थनाले ईश्वरलाई होइन, प्रार्थना गर्ने आत्मालाई रूपान्तरण गर्छ। यस दृष्टिमा ईश्वरसँग संवाद आत्मशुद्धीकरणको माध्यम हो। मानिस जब प्रार्थना गर्छ, ऊ आफ्ना कमजोरी, लोभ, र डर स्वीकार गर्छ। यस स्वीकृतिले नै आत्मा पुनःजागृत हुन्छ। किर्केगार्डका लागि प्रार्थना कुनै धार्मिक क्रिया होइन । यो सत्यसँगको अस्तित्ववादी सम्बन्ध हो, जसले मानिसलाई आध्यात्मिक परिपक्वतामा पुर्‍याउँछ।

५. प्लेटो र शाश्वत रूपको स्मरण

ग्रीक चिन्तक प्लेटोका अनुसार, ईश्वर वा ‘The Good’ शाश्वत सत्यको रूप हो। मानिसको आत्मा जन्मपूर्व नै त्यस सत्यलाई देखिसकेको हुन्छ, र जीवनको सबै खोज वास्तवमा त्यस स्मृतिको पुनर्जागरण हो -Anamnesis। जब मानिस ईश्वरसँग कुरा गर्छ, ऊ त्यो शाश्वत सत्य सम्झन्छ, जसलाई भौतिक संसारले ढाकेको छ। यसरी हेर्दा, ईश्वरसँग संवाद कुनै नयाँ ज्ञान प्राप्ति होइन, बरु पुरानो सत्यको पुनःस्मरण हो।

६. लियो टल्सटॉय :

यदि ईश्वर नभएको भए पनि, हामी उहाँलाई सिर्जना गर्नै पर्थ्यो रूसी साहित्यकार लियो टल्सटॉय ले गहिरो रूपमा लेखेका छन् -‘If there were no God, we would have to invent Him.’ यो भनाइ केवल व्यंग्य होइन; यो मानव चेतनाको आवश्यकताको दार्शनिक व्याख्या हो। ईश्वर नै मानवताको नैतिक केन्द्र हुन्। यदि त्यस्तो सर्वोच्च चेतनाको अवधारणा नहुँदो हो त, मानवता मूल्यविहीन, विवेकहीन र दिशाहीन हुन्थ्यो। टल्सटॉयका अनुसार, ईश्वरसँग संवाद केवल धर्मको विधि होइन – यो जीवनको नैतिक पुनरसंवाद हो। जब मानिस आफ्नो जीवनका कार्यहरू ‘सद्भाव र सत्य’को दृष्टिले हेर्छ, त्यस क्षण ऊ ईश्वरसँग बोलिरहेको हुन्छ। उनले लेखेका छन् -‘When a man understands that his life has meaning only in serving the good, he begins to hear the voice of God within.’ यस वाक्यले स्पष्ट देखाउँछ कि ईश्वर बाहिर होइन, मानव चेतनाभित्रको आवाज हुन्। त्यसैले ईश्वरसँगको संवाद आत्मा र विवेकको मिलन बिन्दु हो।

७. कार्ल युग र आत्मसंवादको मनोविज्ञान

स्विस मनोवैज्ञानिक कार्ल युंगका अनुसार, ईश्वरसँग संवाद वास्तवमा आत्मसंवाद (Dialogue with the Self) हो। मानिसको चेतना र अवचेतनबीचको संवाद नै व्यक्तित्वको पूर्णता हो जसलाई युंगले Individuation भनेका छन्।
जब मानिसले आफ्ना भित्री द्वन्द्व, अपराधबोध, र अन्धकारलाई स्वीकार गर्छ र त्यससँग बोल्न थाल्छ, त्यो प्रक्रिया नै ईश्वरसँगको संवाद हो। किनभने ईश्वर कुनै बाह्य सत्ता होइन, त्यो नै हाम्रो चेतनाको उज्यालो स्वरूप हो।यस सन्दर्भमा, युंगको मनोविज्ञान वेदान्तसँग मिल्दोजुल्दो देखिन्छ । दुवैले ईश्वरलाई चेतनाको प्रतीक मानेका छन्, जसले आत्मालाई मार्गदर्शन गर्छ।

८. आधुनिक सन्दर्भ : संवादको पुनःआवश्यकता

आजको संसारमा प्रविधि छ, तर मौनता छैन। सूचना छ, तर सम्बन्धमा अर्थ हराएको छ। मानिसले सबैसँग कुरा गर्छ, तर कसैसँग आत्मिक रूपमा जोडिँदैन।यस्तो युगमा ईश्वरसँग संवाद आत्मउपचार हो जसले मनलाई शान्त पार्छ, नैतिक दृष्टि दिन्छ, र जीवनलाई पुनःअर्थ प्रदान गर्छ। जब हामी ईश्वरसँग कुरा गर्छौं, त्यो केवल माग होइन, समर्पण हो। हामी आफ्नो बोझ, भ्रम र असुरक्षालाई उहाँको चेतनामा विसर्जन गर्छौं। त्यस क्षणमा हामीलाई अनुभव हुन्छ कि संसार मौन भए पनि, कोही सुन्छ; समय स्थिर भए पनि, उत्तर आउँछ।

९. निष्कर्ष : मौनमा सुन्ने ईश्वर

ईश्वरसँग संवाद कुनै धर्म संस्कारको सीमामा बन्द अभ्यास होइन; यो अस्तित्वको संगीत हो। यो त्यस्तो संवाद हो जहाँ शब्दभन्दा मौन ठूलो हुन्छ, जहाँ शंका विश्वासमा रूपान्तरण हुन्छ, र जहाँ आत्मा शुद्ध भएर उज्यालो बन्छ। ईश्वर श्रोता मात्र होइन , उहाँ नै हाम्रो आत्माको प्रतिध्वनि हुनुहुन्छ।जब हामी उहाँसँग कुरा गर्छौं, वास्तवमा हामी आफूभित्रको सत्यसँग भेटिरहेका हुन्छौं।त्यो क्षणमा कुनै प्रमाणको आवश्यकता हुँदैन,किनभने हृदयले भन्छ ‘उहाँले सुन्नुभयो।’अस्तु