तिहारको भाइटीका र विश्वका समान किसिमका संस्कारहरू

-डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।

नेपालको सांस्कृतिक जीवनमा तिहार केवल दीपावली र सजावटको पर्व होइन, परिवार र सम्बन्धको पुनःस्मरणको क्षण हो। यस पर्वको अन्तिम दिन मनाइने भाइटीका, नेपाली समाजको आत्मीयता, माया र धर्मको सुन्दर अभिव्यक्ति हो। यो दिन बहिनीहरूले आफ्ना भाइहरूको ललाटमा सातवटा रङ्गको टीका लगाउँछिन्, माला अर्पण गर्छिन् र दाजुको दीर्घायु र सफलता कामना गर्छिन्। भाइटीकाको त्यो क्षण केवल सौन्दर्यको दृश्य होइन, त्यो आत्मीय सम्बन्धको पुनर्जीवन हो, जसमा भाइले बहिनीको रक्षा गर्ने प्रण गर्छ र बहिनीले प्रेमको शक्ति र आशीर्वादको मूल्य सम्झाउछिन्।

हिन्दू परम्परा अनुसार भाइटीकाको उत्पत्ति यम र यमी अर्थात् यमराज र यमुना देवीको कथाबाट भएको मानिन्छ। पौराणिक ग्रन्थ गरुड पुराण र स्कन्द पुराणमा उल्लेख छ कि जब यमराजले आफ्नो बहिनी यमुनासँग धेरै वर्षपछि भेट गरे, यमुनाले दाजुलाई आदरपूर्वक स्नान गराइ, तिलक र दीप अर्पण गरिन्। यमराज त्यस प्रेमपूर्ण कार्यबाट प्रसन्न भई भने-‘जुन बहिनीले यस्तै श्रद्धा र माया सहित भाइलाई तिलक लगाउँछे, उसको भाइ दीर्घायु हुनेछ र मृत्युको भयबाट मुक्त हुनेछ।’ त्यस क्षणदेखि भाइटीका प्रचलनमा आयो र यो दिन ‘यमराज नआउने दिन’ भनेर मृत्युमुक्त दिनको रूपमा मनाइन्छ।

भाइटीकाको दर्शन केवल पारिवारिक प्रेममा सीमित छैन। यो मानवीय सम्बन्ध र जीवन मृत्युको सन्तुलनको पनि प्रतीक हो। सातवटा रंगले जीवनका सात गुणहरू – सत्य, विवेक, प्रेम, शान्ति, धैर्य, शक्ति र आशा- दर्शाउँछन्। दीप बाल्ने संस्कारले अन्धकारमाथि प्रकाशको विजयको सन्देश दिन्छ, जसले मानव चेतनाको उज्यालोलाई मृत्यु र भयमाथि विजयी बनाउँछ। यसरी भाइटीका केवल अनुष्ठान होइन, प्रेम र चेतनाको मिलन हो। आजको सन्दर्भमा भाइटीकाले पारिवारिक सम्बन्धभन्दा ठूलो सन्देश दिन थालेको छ। समाजमा मित्रता, सहअस्तित्व र समानताको भाव फैलिँदै गएको छ। अब भाइटीका केवल दाजु र बहिनीबीच सीमित छैन- अनाथ बालबालिकाहरू, सहपाठीहरू, र गैर रक्तसम्बन्धीहरूबीच पनि यो संस्कार मनाइन्छ। यो परिवर्तनले ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ अर्थात सारा संसार मेरो परिवार हो भन्ने दर्शनलाई व्यवहारमा रूपान्तरण गरेको छ।

यस्तो संस्कार अन्य सभ्यतामा पनि आफ्नै रूपमा देखिन्छ। भारतमा यो पर्व भाई दूज वा भाऊ बीजका रूपमा मनाइन्छ, जसको कथा पनि यम र यमुनासँग सम्बन्धित छ। महाराष्ट्र र गुजरातमा बहिनीहरूले भाइको दीर्घायुको कामना गर्दै दीप र तिलक लगाउँछन्। यसैगरी, थाइल्याण्ड र कम्बोडियामा मनाइने Pchum Ben पर्वमा परिवारका सदस्यहरूले मृतक आत्माको शान्तिका लागि प्रार्थना गर्छन्, जसको भावनात्मक केन्द्र भाइटीकाको मृत्युमुक्त सन्देशसँग मेल खान्छ।
चीनमा मनाइने Qingming Festival मा परिवारका सदस्यहरू आफ्ना पुर्खाहरूलाई सम्मानपूर्वक सम्झन्छन्, तिनको समाधिस्थलमा दीप र फूल चढाउँछन्- यो पनि एक प्रकारको आत्मीय बन्धन र स्मरणको संस्कार हो।

युरोपका केही देशहरूमा ‘Siblings Day’ वा ‘Family Reunion Feast’ नामक अवसरमा दाजु बहिनीबीच उपहार र सम्मान साटासाट गरिन्छ। पोल्याण्ड र बुल्गेरियामा दिदीबहिनीहरूले भाइका हातमा ‘रक्षा धागो’ बाँध्ने चलन छ, जसले भाइटीकाको रक्षासूत्रको भावनासँग मिल्दोजुल्दो अर्थ दिन्छ। यी सबै संस्कारले एउटा समान सन्देश दिन्छन् मानिसहरू संसारको जुनसुकै कुनामा बसून्, सम्बन्ध, कृतज्ञता र माया मानव हृदयका साझा धड्कन हुन्। भाइटीका त्यो पर्व हो जसले हामीलाई सम्झाउँछ कि जीवनको असली अर्थ अधिकार होइन, आत्मीयता हो। दीप बाल्दा जस्तो उज्यालो केवल घरमा होइन, मनमा पनि जल्नुपर्छ। यही दीप नै भाइटीकाको आत्मा हो- जुन अन्धकार, मृत्यु र स्वार्थमाथि प्रकाश, प्रेम र जीवनको विजयको प्रतीक हो।

यसर्थ भाइटीका नेपाली समाजको आत्मीय भावनाको शुद्धतम प्रतीक हो। यो पर्वले हामीलाई प्रेम, सम्मान र कर्तव्यका तीन स्तम्भमा पुनःस्थापित गर्छ। दाजुभाइ तथा दिदी बहिनीको सम्बन्ध, जुन रक्तभन्दा पनि गहिरो आत्मीयता हो, त्यसले समाजमा करुणा र सहअस्तित्वको चेतना जगाउँछ। अन्य संस्कृतिहरूमा पनि भाइटीकाजस्तै परम्पराहरूले यही सन्देश दिन्छन्-संसारमा जहाँ गए पनि सम्बन्ध र माया नै मानवताको साझा धर्म हो। भाइटीका त्यो क्षण हो जहाँ दीप उज्यालोको मात्र होइन, हृदयको पनि बत्ती बालिन्छ।