लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाका दार्शनिक विचारहरू र तिनको मौलिकता

-डा. गोविन्द एस उपाध्याय ।

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा नेपाली साहित्यको मात्र होइन, सम्पूर्ण बौद्धिक चेतनाको जगमा अमर नाम हो। उनको व्यक्तित्व कवि, चिन्तक, दार्शनिक, शिक्षाविद् र समाज–सुधारकको रूपमा बहुआयामिक देखिन्छ । यद्यपि नेपाली समाजमा देवकोटालाई प्रायः महाकवि भनेर मात्र सम्झिन्छ, उनको दार्शनिक चेतनाको गहिराइलाई प्रष्ट बुझ्न सकेको अवस्था भने अझै पर्याप्त छैन। देवकोटाको जीवन र सिर्जनामा साहित्यिक सौन्दर्यसँगै दार्शनिक विवेक मिसिएको पाइन्छ। उनका कविताहरूमा शृंगार र वेदनाको भाव मात्र होइन, अस्तित्वबोध, सत्य–सुन्दर–शिवप्रतिको आकर्षण, मानव जीवनको यथार्थप्रतिको खोज र आध्यात्मिक तृष्णाले पनि समान स्थान पाएका छन्। देवकोटा मूलतः साहित्यकार भए पनि उनको मौलिकता दर्शनमा उतिकै छ, जसले नेपाली बौद्धिक परम्परालाई फराकिलो बनाएको छ।

देवकोटा शिक्षित परिवारमा जन्मिएनन्, तर असाधारण मेधा र अध्ययनशीलताले उनले असामान्य व्यक्तित्व निर्माण गरे। बेलायती शिक्षाले उनलाई पाश्चात्य साहित्य र दर्शनसँग परिचित गरायो भने आफ्नै देशको सांस्कृतिक वातावरणले उनलाई पूर्वीय आध्यात्मिक चेतनासँग जोडे। यही दुई धारा—पूर्वीय दर्शन र पाश्चात्य तर्कशीलता—देवकोटाको विचारमा एकाकार भएर आएको देखिन्छ। उनको सिर्जनामा प्लेटो, शेक्सपियर, रोम्यान्टिक कवि वड्र्सवर्थ, कीट्स वा शेलीको प्रभाव जति छ, त्यति नै उपनिषद्, गीता, बौद्धसूत्र, रामायण र महाभारतको गहिरो छाप पनि छ।

देवकोटाका कविताहरू केवल सौन्दर्य र लयका लागि होइनन्, जीवनदर्शनका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छन्। उदाहरणका लागि, उनको ‘मुनामदन’ केवल प्रेमकथा होइन, मानवीय वेदनाको दर्शन हो। मुनाको प्रतीक्षा, मदनको परदेशको पीडा, र अन्ततः जीवन र मरणबीचको संघर्षले जीवनको क्षणभंगुरतालाई उद्घाटन गर्छ। मुनामदनको अन्तिम सन्देश—“मानव ठूलो दिलले हुन्छ, जातले हुँदैन”—मानववादको गहिरो दार्शनिक उद्घोष हो। यो कथन केवल सामाजिक समता वा जातीय समभावको कुरा मात्र होइन, आत्माको महत्त्व र मानवीय मूल्यलाई सर्वोपरी राख्ने मौलिक दृष्टि हो।

यस्तै गरी देवकोटाको ‘शाकुन्तल’ महाकाव्य केवल कालिदासको नक्कल होइन, मौलिक सृजनात्मक पुनव्र्याख्या हो। उनले शाकुन्तलाको कथामा प्रेम, स्मृति, विछोड र पुनर्मिलनको सौन्दर्यलाई मात्र होइन, भाग्य र स्वाधीनताको द्वन्द्वलाई पनि चित्रित गरेका छन्। यसले उनको दार्शनिक सोचलाई अझ स्पष्ट पार्छ—मानव जीवनमा प्रेम र करुणा सर्वोच्च मूल्य हुन्, भाग्य वा सामाजिक व्यवस्थाभन्दा पनि आत्मीयताको सम्बन्धले मानिसलाई पूर्णता दिन्छ।

देवकोटाको ‘सुलोचना’, ‘सावित्री’, ‘कुंचन’, ‘सोझी’ जस्ता कृतिहरूमा पनि उनले नारी चेतना, मानव आत्मबल, प्रेम र त्यागका दार्शनिक पक्षहरूलाई उजागर गरेका छन्। उनका अनुसार नारी केवल सौन्दर्यको विषय होइन, शक्ति र प्रेरणाको स्रोत हो। यसैले उनले सावित्रीलाई मृत्युबाट पति सत्योजीतलाई फर्काउने शक्तिशाली नारीको रूपमा देखाए। यसले मानव जीवनमा श्रद्धा, निष्ठा र प्रेमको दार्शनिक मूल्यलाई प्रतिपादन गर्छ।

देवकोटाको मौलिकताको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष उनको अस्तित्वबोध हो। उनले कवितामा बारम्बार मृत्यु, जीवन, अनन्तता, ईश्वर र आत्माको प्रश्नलाई उठाएका छन्। “यतिखेर मलाई लाग्छ, जीवन केवल स्वप्न हो, मृत्यु जागरण हो” भन्ने उनको भावले अस्तित्ववादसँग समानता जनाउँछ। पाश्चात्य दर्शनमा सात्र्र, काम्यु वा हाइडेगरले जीवनलाई अर्थविहीनता र अस्तित्वको संघर्षका रूपमा देखाएका छन् भने, देवकोटाले नेपाली सन्दर्भमा त्यो अनुभूतिलाई साहित्यिक सौन्दर्यसहित व्यक्त गरेका छन्। उनी जीवनलाई दुःखपूर्ण यथार्थ मान्छन्, तर त्यसलाई करुणा, प्रेम र आत्मज्ञानले पार गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास राख्छन्।

देवकोटाको कवितामा आध्यात्मिकता पनि गहिरो छ। उनी उपनिषद् र गीता पढेका थिए, जसको प्रभाव उनको कवितामा प्रस्ट देखिन्छ। जीवनलाई अनन्त सत्यसँग जोड्ने उनको तृष्णा, प्रकृतिमा ईश्वरको साक्षात्कार गर्ने दृष्टि, सुन्दरतालाई सत्यको रूपका रूपमा अनुभव गर्ने क्षमता, यी सबै उनको आध्यात्मिक दर्शनका आधार हुन्। उनले लेखेका छन्, “सुन्दरता सत्य हो, सत्य सुन्दरता हो।” यो विचारले पूर्वीय र पाश्चात्य दुवै सौन्दर्यशास्त्रलाई जोड्छ।

उनको मौलिकता सामाजिक–दार्शनिक दृष्टिमा पनि महत्त्वपूर्ण छ। उनले समाजका अन्याय, विभेद, गरिबी र जातीय असमानताविरुद्ध लेखे। तर उनको प्रतिरोध केवल राजनीतिक वा आर्थिक भाषामा सीमित रहेन, यो मानवीय करुणा र नैतिक चेतनाबाट प्रेरित थियो। उनका अनुसार समाजको वास्तविक उत्थान तब हुन्छ जब मानिसले मानवीय मूल्यलाई स्वीकार्छ। त्यसैले उनले ‘मानव ठूलो दिलले हुन्छ’ भनी उद्घोष गरे। यो वाक्य नेपाली समाजको जातीय विभाजनलाई चुनौती दिने मात्र होइन, सार्वभौम मानवीय मूल्यलाई स्थापित गर्ने मौलिक दार्शनिक दृष्टि हो।

देवकोटा केवल कवि मात्र नभई शिक्षक पनि थिए। उनले शिक्षालाई मानव आत्मविकासको आधार ठाने। उनको विचारमा शिक्षा भनेको केवल ज्ञानार्जन होइन, नैतिकता, करुणा र आत्म–अनुभूतिको विकास हो। यसैले उनले शिक्षालाई जीवन–परिवर्तनकारी शक्ति मान्थे।

उनको दार्शनिक मौलिकताको अर्को पक्ष मुक्त सोच हो। देवकोटा कुनै धर्म, सम्प्रदाय वा परम्परामा सीमित भएनन्। उनले हिन्दू, बौद्ध, इसाई वा पश्चिमी विचार सबैलाई खुलेर पढे र आफ्नो मौलिक दृष्टिमा आत्मसात गरे। उनी लभष्तजभच कट्टर धार्मिक थिए, न त नास्तिक मात्र, बरु एक प्रकारको व्यापक मानवतावादी आध्यात्मिकतामा विश्वास गर्थे। यसैले उनको कवितामा ईश्वरलाई कहिले प्रकृतिको रूप, कहिले प्रेमको प्रतीक, कहिले सत्य र सुन्दरताको अनुभूति भनेर चित्रण गरिएको पाइन्छ।

देवकोटाको दार्शनिक चेतनालाई नेपाली साहित्यिक परम्परामै सीमित राख्न सकिँदैन। उनको विचार विश्व–मानवताको सम्पत्ति हो। उनले नेपाली समाजको दुःख, पीडा, विभाजन र गरिबीलाई देखे, तर त्यसलाई सार्वभौम मानवीय चेतनासँग जोडेर प्रस्तुत गरे। यसरी उनी स्थानीयताबाट सार्वभौमिकतामा पुगे। यही उनको मौलिकताको गहिरो पक्ष हो।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा नेपाली साहित्य मात्र होइन, नेपाली दर्शनका पनि महत्त्वपूर्ण आधारस्तम्भ हुन्। उनको जीवन र कृतिहरूले देखाउँछन् कि साहित्य केवल सौन्दर्यको खेल होइन, जीवनदर्शनको उद्घोष हो। उनका कवितामा प्रेम, करुणा, अस्तित्वबोध, आध्यात्मिकता र सामाजिक न्याय सबै मिसिएका छन्। उनले पूर्वीय र पाश्चात्य दुवै परम्परालाई आत्मसात गरेर नेपाली समाजलाई मौलिक बौद्धिक सम्पत्ति दिएका छन्। उनको दर्शनको सार भनेको मानवीय मूल्य, करुणा र आत्मज्ञान हो। त्यसैले देवकोटा नेपाली साहित्यमा मात्र होइन, नेपाली समाजको चेतनामा पनि सधैँ जीवित रहनेछन्।