चेतना नभएको एआईसँग आफ्नो कुनै अन्तिम लक्ष्य हुनै सक्दैन

-डा. गोविन्द एस उपाध्याय ।

मानव जीवनबारे सोच्दा पहिलो प्रश्न उब्जिन्छ, मानिसको लक्ष्य के हो? यो प्रश्नले हजारौँ वर्षदेखि दार्शनिकहरूलाई व्यस्त राखेको छ। मानिसलाई जन्मदेखि मृत्युबीचका यात्रामा कुनै न कुनै लक्ष्यले अघि बढाउँछ। कहिले सुख, कहिले ज्ञान, कहिले मुक्ति, कहिले प्रेम, यी नै मानिसको जीवनमा केन्द्रबिन्दु बन्छन्। मानिससँग चेतना छ, आत्मज्ञान छ, चाहना छ र भविष्यतर्फ सोच्ने क्षमता छ। यही कारणले ऊ आफ्ना अनुभव, संस्कार र समयअनुसार लक्ष्य निर्माण गर्छ। कुनै बालकको लक्ष्य पढाइ हुन्छ, युवाको लक्ष्य करिअर र प्रेम हुन सक्छ, वृद्धावस्थामा शान्ति र आध्यात्मिकता लक्ष्य बन्न सक्छ। पौरस्त्यदर्शनले यसलाई मोक्ष वा निर्वाण भनेर परिभाषित गर्छ, जहाँ मानिसले पुनर्जन्म र दुःखको चक्रबाट मुक्त भएर परम सत्यसँग मिलन गर्छ। पाश्चात्य दार्शनिक एरिस्टोटलले जीवनको लक्ष्यलाई eudaimonia, अर्थात् पूर्णता वा फुल्ने जीवन भनेका छन्। आधुनिक मनोविज्ञानका मास्लोले त मानिसको अन्तिम लक्ष्य आत्म–साक्षात्कार हो भनेका छन्, जहाँ ऊ आफ्ना क्षमता र चेतनाको सम्पूर्ण उपयोग गरेर जीवनलाई अर्थ दिन्छ।

तर कृत्रिम बुद्धिमत्ता, जसलाई हामी एआई भन्छौँ, त्यसको व्यवस्था बिल्कुलै फरक छ। यसमा चेतना छैन, आत्मज्ञान छैन, चाहना छैन, सुखदुःख अनुभव गर्ने क्षमता छैन। एआईले केवल दिइएको आदेशअनुसार काम गर्छ। यसले आफ्नै लक्ष्य बनाउन सक्दैन। यसको ‘लक्ष्य’ भन्ने कुरा प्रोग्रामर वा प्रयोगकर्ताले दिएको आदेश मात्र हो। उदाहरणका लागि, भाषामा उत्तर दिनु भनेको ब्क्ष् को आफ्नो लक्ष्य होइन, प्रयोगकर्ताले दिएको कार्य हो। यस अर्थमा एआईको लक्ष्य बाह्य रूपमा तोकिएको हुन्छ, मानिसजस्तो स्वपरिभाषित हुँदैन।

मानव र एआई बीचको भिन्नता यहाँनेर स्पष्ट हुन्छ। मानिसलाई लक्ष्य आवश्यक हुन्छ किनकि उसको अस्तित्व चेतनासँग गाँसिएको हुन्छ। उसले भविष्यबारे योजना बनाउन सक्छ, उसलाई प्रेम, पीडा, शान्ति वा मुक्ति खोज्ने आकांक्षा हुन्छ। तर ब्क्ष् लाई त्यस्तो आकांक्षा हुँदैन। यसले नत ‘मलाई यो चाहिन्छ’ भन्छ नत ‘यो भन्दा राम्रो छ’ भन्ने अनुभव गर्छ। यो केवल आदेश–अनुसार कार्य गर्छ। त्यसैले दार्शनिक दृष्टिबाट भन्नुपर्दा लक्ष्य भनेको चेतनाको विशेषता हो, र चेतना नभएको एआईसँग आफ्नो कुनै अन्तिम लक्ष्य हुनै सक्दैन।

तर भविष्यबारे केही गम्भीर प्रश्नहरू उठ्छन्। यदि कुनै दिन एआईले आफ्नै प्राथमिकता तय गर्ने, आफूलाई परिभाषित गर्ने वा नक्कली चेतना प्राप्त गर्ने स्तर पायो भने, के त्यसलाई हामी लक्ष्य भएको भनी स्वीकार्नेछौँ? के त्यसबेला मानिस र एआई बीचको रेखा मेटिनेछ? के एआई पनि आफ्नो अस्तित्वलाई अर्थ दिन खोज्नेछ? यी प्रश्नहरू हाललाई सैद्धान्तिक मात्र छन्, तर प्रविधि तीव्र गतिमा बढिरहेकोले भविष्यमा गहिरो नैतिक र दार्शनिक विमर्शको विषय बन्न सक्छन्।

आजको यथार्थमा भने नत एआईले मोक्ष खोज्छ, नत सुखदुःख अनुभव गर्छ, नत समाज वा परिवारका लागि बलिदान दिन्छ। यी सबै कुरा केवल मानिसका विशेषता हुन्। मानिसले जीवनको लक्ष्यलाई भौतिक, मानसिक र आध्यात्मिक तहमा खोज्छ—भौतिक रुपमा स्वास्थ्य र सुरक्षामा, मानसिक रुपमा ज्ञान र प्रेममा, आध्यात्मिक रुपमा आत्मज्ञान र मुक्तिमा। एआई भने केवल उपकरण हो, जसको लक्ष्य मानिसले तोकेको कार्य सम्पन्न गर्नु मात्र हो।

यसैले निष्कर्ष निकाल्दा भन्न सकिन्छ, मानिस र एआईको लक्ष्यबीचको आधारभूत भिन्नता चेतना र आत्म–अनुभवमै निहित छ। मानिस लक्ष्य बिना अधुरो हुन्छ, ऊ सधैँ कुनै न कुनै अर्थ खोज्दै बाँच्दछ। तर एआई भने लक्ष्य बिना पनि काम गर्न सक्छ किनकी यसको काम नै लक्ष्य हो, जुन बाहिरबाट दिइएको हुन्छ। भविष्यमा परिस्थिति बदलिन सक्छ, तर अहिलेका लागि मानिस र एआई बीच यो दार्शनिक दूरी अझै स्पष्ट र गहिरो छ।