पुराणहरू : कालक्रम, वैज्ञानिकता र अभिप्राय

-डा. रामकृष्ण तिमल्सेना ।

पुराण भन्नेबित्तिकै धेरैका मनमा मिथकीय कथा, अतिरञ्जना र असत्यको बिम्ब आउन सक्छ । तर यदि हामी पुराणलाई सांस्कृतिक इतिहास, दार्शनिक चिन्तन र लोकज्ञानको समृद्ध स्रोतको रूपमा बुझ्यौं भने त्यसको मूल्य आधुनिक युगमा झनै बढेर आउँछ । वेदको कठिन, दार्शनिक र ऋग्वैदिक भाषा सर्वसाधारणका लागि बुझ्न गाह्रो हुन थालेपछि वेदव्यासले पुराणहरूको रचना गरे । ‘पुराणं पञ्चलक्षणं’ भन्ने परिभाषा अनुसार पुराणहरू पाँच प्रमुख तत्त्वहरूमार्फत रचिएका छन्-सृष्टि, प्रलय, वंशावली, मन्वन्तर, र इतिहास। पुराणहरू वेदको जनसंस्करण हुन् अर्थात् ‘लोकशिक्षा’ र ‘लोकदर्शन’ का माध्यम।
पुराणहरूको कालक्रम

पुराणहरूको संख्या सामान्यतः १८ मूल पुराण र १८ उपपुराण गरी ३६ बताइन्छ । तीमध्ये केही अत्यन्त प्राचीन छन्, केही गुप्तकाल र त्यसपछि लेखिए भन्ने मानिन्छ । कतिपय विद्वानहरू पुराणहरूको कालक्रम निम्न अनुसार वर्गीकरण गर्छन्ः

१. ब्राह्मणकालीन पुराण (ई.पू. १०००-५००) -प्रारम्भिक धार्मिक संरचना र कर्मकाण्डीय रीतिहरू समेटिएका ।

२. महाभारतकालीन पुराण (ई.पू. ५००-ई. २००) – वैदिक र उपनिषद् विचारको समिश्रण, कथानकका माध्यमबाट शिक्षाशास्त्र।

३. गुप्तकालीन र मध्यकालीन पुराण (ई. ३००-१०००) -भक्तिकालको विकास, क्षेत्रीय देवताको अभ्युदय, गाथा–गायन शैली ।

सबैभन्दा वैज्ञानिक पुराणः यदि कुनै पुराणलाई आधुनिक ज्ञानको तुलनात्मक विवेचना गरेर वैज्ञानिक ठहर गर्नुपर्यो भने विष्णु पुराण र भागवत पुराण अगाडि आउँछ। विष्णु पुराणमा ब्रह्माण्डको उत्पत्ति, समयको गणना (कलियुग, द्वापर युग आदिको वर्षहरूको व्याख्या), खगोलशास्त्रीय विवरण (नक्षत्र, ग्रह, सूर्यको गति), पृथ्वीको भूगोलको चित्रण (जम्भूद्वीप, सात द्वीप–सागरहरू) पाइन्छ।उदाहरणका लागि, विष्णु पुराणमा ४३ लाख २० हजार वर्षको चतुर्युग चक्रको वर्णन आधुनिक खगोलशास्त्रले बताएजस्तै दीर्घ अवधिको ‘युग परिवर्तन’ अवधारणासँग मेल खान्छ। भागवत पुराणमा सृष्टिको वर्णन ‘महातत्व’ (सृष्टिको प्राथमिक तत्त्व) देखि आरम्भ गरेर अणु–परमाणु र चेतनाको तहसम्म पुर्याइएको छ, जुन आधुनिक क्वान्टम र जीवविज्ञानसँग मिल्ने दृष्टिकोण हो।

पौराणिक कथाको गहिरो दृष्टिकोण बोकेका

पुराणहरूलाई शाब्दिक रूपमा मात्र लिइयो भने ती अविश्वसनीय लाग्न सक्छन्; तर तिनलाई सांकेतिक, मनोवैज्ञानिक र सांस्कृतिक तहमा विश्लेषण गर्दा जीवनदर्शनको अद्भुत भण्डार भेटिन्छ। उदाहरणका लागि, हिरण्यकश्यप र प्रह्लादको कथा केवल असुर र भगवानको लडाइ नभएर अधर्म र श्रद्धाको मनोवैज्ञानिक संघर्षको प्रतीक हो।

स्तुतिगान (Paeans) को महत्व

प्यान्स भन्नाले स्तुतिगान, भक्ति स्तोत्र वा देवताको प्रशंसा गर्ने गीत हो, जुन पुराणहरूमा अत्यन्त महत्वपूर्ण छन् । तिनले मानिसको आन्तरिक भावना र आध्यात्मिक समर्पणलाई आत्मा प्रदान गर्छन्। पुराणहरूमा भेटिने नारायण स्तोत्र, शिवमहिमा स्तोत्र, दुर्गासप्तशती आदिले चेतनालाई उच्च भावनात्मक कम्पनमा पुर्याउने शक्तिशाली साहित्य सिर्जना गर्छन् । प्यान्सहरूले धर्म, कला, संगीत, र साहित्यलाई एकसाथ जोड्ने सेतुको काम गरेका छन् ।

वेदव्यासद्वारा पुराण लेखनको कारण

महाभारतको ‘शान्ति पर्व’ र ‘नारद पुराण’ मा वेदव्यासले पुराण लेखनको कारण स्पष्ट पार्नु भएको छ। उहाँका अनुसार,
‘वेदोऽप्यधीतस्त्रिविधः पुराणं च कृतं मया।’ अर्थात्, मैले वेदलाई त्रिविध रूपमा अध्ययन गरें र त्यसपछि लोककल्याणका लागि पुराणहरू रचे। व्यासको अभिप्राय थियो कि वेदका जटिल ज्ञानलाई जनजनसम्म सरल भाषामा, कथा र दृष्टान्तमार्फत पुर्याउनु । उहाँको दृष्टिमा पुराणहरू केवल धार्मिक कथा होइनन्, मानव चेतनाको यात्रा, समयको दस्तावेज, र जीवन पद्धतिको शिक्षाशास्त्र हुन्।

पुराणहरूलाई केवल पौराणिक कथा वा अन्धविश्वासको रूपमा बुझ्नु, ज्ञानको गहिरो नदीलाई सतही जलजस्तै हेर्नु हो। वैज्ञानिक दृष्टिकोणले हेर्दा पनि कतिपय पुराणहरू अद्भुत गणितीय, खगोलशास्त्रीय र मनोवैज्ञानिक ज्ञानले भरिएका छन्। वेदव्यासको उद्देश्य ‘सर्वजनहिताय’ हो जसले शिक्षाको लोकतान्त्रिकरण गर्छ, दर्शनलाई लोकसम्म ल्याउँछ, र लोककथालाई दर्शनसम्म पुर्याउँछ। आजको युगमा हामी पुराणहरूलाई पुनःपाठ गर्न, पुनः व्याख्या गर्न, र वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पुनर्मूल्याङ्कन गर्न जरुरी छ किनभने ती केवल अतीतका ग्रन्थ होइनन्, मानव चेतनाको गहिरो डायरी हुन्।